Σε όλες τις περιφέρειες και τις πόλεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης ο πολιτισμός χαίρει μεγάλης εκτίμησης τόσο από τους κατοίκους όσο και από τους επισκέπτες. Οι κλάδοι του πολιτισμού και της δημιουργίας αποτελούν ζωτικό πλεονέκτημα για την περιφερειακή οικονομική ανταγωνιστικότητα και ελκυστικότητα, ενώ η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί βασικό στοιχείο της εικόνας και της ταυτότητας των πόλεων και των περιφερειών και συχνά το σημείο στο οποίο επικεντρώνεται ο τουρισμός στις πόλεις.
Η νέα ευρωπαϊκή ατζέντα για τον πολιτισμό, που εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2018, αναγνωρίζει ότι οι πόλεις και οι περιφέρειες σε ολόκληρη την ΕΕ βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της ανάπτυξης με γνώμονα τον πολιτισμό και αποτελούν φυσικούς εταίρους για πειραματισμό, με την πρόβλεψη τάσεων και τη διερεύνηση προτύπων κοινωνικής και οικονομικής καινοτομίας.
Το τελευταίο αυτό στοιχείο τονίζεται επίσης στο πρόγραμμα εργασιών για τον πολιτισμό 2019-2022 του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εκεί υπογραμμίζεται επίσης ότι τα κράτη μέλη θα πρέπει να δώσουν ιδιαίτερη προσοχή στον ρόλο του πολιτισμού σε τοπικό επίπεδο, στην ποιότητα της αρχιτεκτονικής και του περιβάλλοντος διαβίωσης.
Το ευρωπαϊκό πλαίσιο δράσης για την πολιτιστική κληρονομιά περιλαμβάνει επίσης ορισμένες ειδικές δράσεις που αφορούν τις πόλεις και τις περιφέρειες. Οι προτεινόμενες ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες επικεντρώνονται ειδικά στην αναγέννηση πόλεων και περιφερειών μέσω της πολιτιστικής κληρονομιάς, στην προώθηση της προσαρμοστικής επαναχρησιμοποίησης κτιρίων πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς και στην εξισορρόπηση της πρόσβασης στην πολιτιστική κληρονομιά με βιώσιμο πολιτιστικό τουρισμό και στη φυσική κληρονομιά.
Υποστήριξη του πολιτισμού σε τοπικό επίπεδο
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει τρεις βασικούς ρόλους στο πλαίσιο αυτό:
- παροχή χρηματοδοτικής στήριξης στις τοπικές και περιφερειακές αρχές.
- ευαισθητοποίηση σχετικά με το δυναμικό των κλάδων του πολιτισμού και της δημιουργίας για την περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη.
- παροχή βοήθειας στις τοπικές και περιφερειακές για τη χάραξη ολοκληρωμένων στρατηγικών.
Η χρηματοδότηση για τις περιφέρειες και τις πόλεις παρέχεται μέσω διαφόρων προγραμμάτων της ΕΕ, τα οποία επίσης υποστηρίζουν τον πολιτισμό στο πλαίσιο της περιφερειακής ανάπτυξης. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνεργάζεται επίσης με εθνικές, περιφερειακές και δημοτικές αρχές, καθώς και με αρμόδιους διεθνείς οργανισμούς, για την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών στον τομέα του πολιτισμού και της περιφερειακής ανάπτυξης.
Χρηματοδότηση της ΕΕ για τον πολιτισμό στις πόλεις και τις περιφέρειες
Η χρηματοδοτική στήριξη παρέχεται κυρίως μέσω των Ευρωπαϊκών Διαρθρωτικών και Επενδυτικών Ταμείων, τα οποία είναι τα εξής:
- Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ)
- Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ)
- Ταμείο Συνοχής (ΤΣ)
- Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Αγροτικής Ανάπτυξης (ΕΓΤΑΑ)
- Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας και Αλιείας (ΕΤΘΑ)
Οι κλάδοι του πολιτισμού και της δημιουργίας πρέπει να ενσωματωθούν στις στρατηγικές περιφερειακής ανάπτυξης προκειμένου να προωθηθούν τα παραδοσιακά πολιτιστικά αγαθά και η πολιτιστική κληρονομιά, να ενισχυθεί η ανάπτυξη δημιουργικών επιχειρήσεων, να υποστηριχθούν οι επενδύσεις σε υποδομές και σε ανθρώπινο κεφάλαιο και να προκληθεί δευτερογενής αντίκτυπος για την ευρύτερη τοπική οικονομία. Αυτό συνάδει με την αρχή της περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης των στρατηγικών έξυπνης εξειδίκευσης, η οποία προσδιορίζει συγκεκριμένα πλεονεκτήματα και δυνατότητες ως βάση για επενδύσεις.
Στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Διαρθρωτικών και Επενδυτικών Ταμείων και του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης (ΕΤΠΑ) ειδικότερα, περίπου 100 ευρωπαϊκές περιφέρειες διαθέτουν κλάδους του πολιτισμού και της δημιουργίας και/ή πολιτιστική κληρονομιά που περιλαμβάνονται στις στρατηγικές έρευνας & καινοτομίας των Ταμείων για έξυπνη εξειδίκευση, τόσο στις περιφερειακές όσο και στις εθνικές προτεραιότητες των εν λόγω στρατηγικών για την περίοδο 2014-2020.
Στο πλαίσιο του Interreg, ένα από τα βασικά μέσα της ΕΕ για τη στήριξη της διασυνοριακής συνεργασίας μέσω έργων που συγχρηματοδοτούνται από το ΕΤΠΑ, ο πολιτισμός αποτελεί ένα από τα δημοφιλέστερα θέματα. Κατά την περίοδο 2014-2020 περισσότερα από 4 000 έργα στο πλαίσιο του Interreg αφορούσαν την πολιτιστική κληρονομιά και τις τέχνες, και διατέθηκαν για τους τομείς αυτούς περισσότερα από 1 δισ. ευρώ.
Σχετικά πρόσφατα παραδείγματα έργων Interreg που σχετίζονται με τον πολιτισμό υπάρχουν, για παράδειγμα, στις επιγραμμικές δημοσιεύσεις «Connecting Cultures, Connected Citizens« που εκδόθηκαν από το πρόγραμμα Interact με την ευκαιρία του Ευρωπαϊκού Έτους Πολιτιστικής Κληρονομιάς 2018.
Συνεργασία σε επίπεδο ΕΕ για τη διαμόρφωση τοπικών πολιτιστικών πολιτικών
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνεργάζεται με τα κράτη μέλη για τα θέματα που αφορούν τις πόλεις και τις περιφέρειες, μεταξύ άλλων μέσω της ανοικτής μεθόδου συντονισμού. Στα θέματα που εξετάστηκαν περιλαμβάνονταν, μεταξύ άλλων, ο ρόλος των δημόσιων πολιτικών στην ανάπτυξη του επιχειρηματικού και καινοτομικού δυναμικού των κλάδων του πολιτισμού και της δημιουργίας και η στρατηγική χρήση των προγραμμάτων στήριξης της ΕΕ για τον πολιτισμό.
Ως αυτόνομη πρωτοβουλία που εντάσσεται στις δράσεις της ΕΕ για τον πολιτισμό, οι πόλεις, στο πλαίσιο του προγράμματος «Πολιτιστικές Πρωτεύουσες της Ευρώπης», προβάλλουν, από το 1985, τον πλούτο των πολιτισμών της Ευρώπης και επιτρέπουν στους ευρωπαίους πολίτες να συμμετέχουν από κοινού σε εορτασμούς της πολυμορφίας τους, ενώ παράλληλα ενσωματώνουν τον πολιτισμό σε μακροπρόθεσμα αναπτυξιακά έργα.
Ο ρόλος του πολιτισμού για την τοπική ανάπτυξη έχει επίσης εξεταστεί στο Ευρωπαϊκό Φόρουμ Πολιτισμού, μια εμβληματική εκδήλωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που διοργανώθηκε για την προβολή της ευρωπαϊκής πολιτιστικής συνεργασίας, και από τις Φωνές Πολιτισμού (Voices of Culture), έναν διαρθρωμένο διάλογο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τους πολιτιστικούς τομείς. Το 2020 πραγματοποιήθηκε συνεδρίαση μίας ομάδας στο πλαίσιο του διαλόγου «Φωνές Πολιτισμού» με θέμα «Ο ρόλος του πολιτισμού στις μη αστικές περιοχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης», με συμμετοχή 35 οργανώσεων από ολόκληρη την Ευρώπη, για να εξεταστεί τι μπορεί να κάνει η ΕΕ για την προώθηση του πολιτισμού στους περιαστικούς χώρους (εκτός των αστικών κέντρων), τα προάστια και την περιφέρεια.
Στο πλαίσιο του αστικού θεματολογίου της ΕΕ, μιας νέας πολυεπίπεδης μεθόδου εργασίας για την προώθηση της συνεργασίας μεταξύ των κρατών μελών, της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και άλλων ενδιαφερόμενων φορέων, δρομολογήθηκε, το 2018, νέα εταιρική σχέση με θέμα τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομικά. Επί του παρόντος στη διαδικασία αυτή συμμετέχουν 30 εταίροι.
Βοηθώντας τις πόλεις, τις περιφέρειες και τους τοπικούς ενδιαφερόμενους φορείς να διδαχθούν ο ένας από τον άλλο
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνεργάζεται με τις τοπικές και περιφερειακές αρχές, καθώς και με τοπικούς πολιτιστικούς φορείς, διευκολύνοντας τη μάθηση από ομοτίμους και την αμοιβαία ανταλλαγή ορθών πρακτικών.
Κατά την περίοδο 2015-2017, ένα έργο μάθησης από ομοτίμους με τίτλο«Πολιτισμός για τις πόλεις και τις περιφέρειες», το οποίο χρηματοδοτούμενο από το πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη», εξέτασε επιλεγμένες υφιστάμενες πολιτιστικές πρωτοβουλίες και τον αντίκτυπό τους στην τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη. Τα αποτελέσματα του έργου αυτού περιλάμβαναν κατάλογο 70 περιπτωσιολογικών μελετών, επισκέψεις μελέτης σε 15 πόλεις/περιφέρειες και καθοδήγηση εμπειρογνωμόνων για 10 πόλεις/περιφέρειες.
Κατά την περίοδο 2016-2018 το πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη» χρηματοδότησε το έργο «Ευρωπαϊκό δίκτυο δημιουργικών κόμβων», το οποίο συγκεντρώνει περισσότερες από 200 πλατφόρμες ή χώρους εργασίας για πολιτιστικούς και δημιουργικούς τομείς σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις, με στόχο την προώθηση των ανταλλαγών τους, την ενίσχυση της συνεργασίας και τη διευκόλυνση της ανάπτυξης ικανοτήτων.
Από το 2018 έως το 2021 το έργο πολιτικής «Χώροι και πόλεις πολιτισμού και δημιουργίας», το οποίο συγχρηματοδοτείται από το πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη», επιδιώκει να αναπτύξει νέους τρόπους για να μπορέσουν οι πόλεις και οι περιφέρειες να φέρουν σε επαφή τη δημόσια διοίκηση και τον πολιτιστικό κλάδο με στόχο την από δημιουργία δημόσιων πολιτικών. Στόχος του έργου είναι να καταδείξει ότι ο πολιτισμός και οι κοινές πρακτικές μπορούν να μετατρέψουν τις γειτονιές και τις πόλεις σε πιο βιώσιμους τόπους, λειτουργώντας ως καταλύτης για καλύτερη ζωή στις κοινότητές τους.
Το 2020 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δρομολόγησε την πρωτοβουλία «Πολιτιστική κληρονομιά εν δράσει», ένα πρόγραμμα μάθησης από ομοτίμους για τους για τους τοπικούς και περιφερειακούς φορείς χάραξης πολιτικής που αποσκοπεί στην ανταλλαγή γνώσεων σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά. 30 πρωτοβουλίες πρόκειται να συμπεριληφθούν σε ηλεκτρονικό κατάλογο 30 και θα πραγματοποιηθούν 12 επισκέψεις μάθησης από ομοτίμους, σε καθεμία από τις οποίες θα συμμετάσχουν πάνω από 20 συμμετέχοντες. Η πρωτοβουλία είναι μία από τις δράσεις του ευρωπαϊκού πλαισίου δράσης για την πολιτιστική κληρονομιά.
Συμβάλλοντας στην παροχή δεδομένων και ανάλυσης σχετικά με τον πολιτισμό και τις περιφέρειες
Πρωτοβουλίες που διευκολύνονται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή μπορούν να συμβάλουν στη συλλογή δεδομένων και την μέτρηση του αντικτύπου του πολιτισμού σε τοπικό επίπεδο.
Το 2017 το Κοινό Κέντρο Ερευνών ανέπτυξε την πρώτη έκδοση του Παρατηρητηρίου Πολιτιστικών και Δημιουργικών Πόλεων, με στόχο να δείξει πόσο καλά 168 επιλεγμένες πόλεις από 30 ευρωπαϊκές χώρες υλοποιούν μια σειρά μέτρων που περιγράφουν τον πολιτιστικό τους παλμό και τη δημιουργική οικονομία τους. Η έκδοση του παρατηρητηρίου επικαιροποιήθηκε περαιτέρω το 2019.
Από το 2019 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνεργάζεται με το Κέντρο του ΟΟΣΑ για την επιχειρηματικότητα, τις μικρές και μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεις, τις περιφέρειες και τις πόλεις για την ανάπτυξη ενός κοινού έργου πολιτικής για τις περιφέρειες στους κλάδους του πολιτισμού και της δημιουργίας και την τοπική ανάπτυξη. Το έργο αυτό αποτελεί μέρος του ευρωπαϊκού πλαισίου δράσης για την πολιτιστική κληρονομιά και συγχρηματοδοτείται από το πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη», ενώ υπεύθυνο για την υλοποίησή του είναι το πρόγραμμα του ΟΟΣΑ για την τοπική οικονομική ανάπτυξη και την απασχόληση (LEED). Στόχος του έργου είναι να παράσχει τεκμηριωμένα στοιχεία και καθοδήγηση στις πόλεις και τις περιφέρειες σχετικά με τρόπους με τους οποίους μπορούν να μεγιστοποιήσουν την οικονομική και κοινωνική αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς και να υποστηρίξουν την ανάδυση της δημιουργικής οικονομίας.
Ορισμένες ειδικές πρωτοβουλίες για τη μέτρηση του κοινωνικοοικονομικού αντικτύπου της πολιτιστικής κληρονομιάς υλοποιούνται σε εδαφικό επίπεδο. Αυτές εντάσσονται στο πρόγραμμα ESPON 2020, το οποίο αποσκοπεί στην προώθηση και την καλλιέργεια της ευρωπαϊκής εδαφικής διάστασης στο πλαίσιο της ανάπτυξης και της συνεργασίας μέσω της παροχής τεκμηριωμένων στοιχείων, της μεταφοράς γνώσεων και της άντλησης διδαγμάτων όσον αφορά τις πολιτικές.
Κατά την περίοδο 2018-2019 πραγματοποιήθηκε στοχοθετημένη ανάλυση σχετικά με το θέμα «HERITAGE - The Material Cultural Heritage as a Strategic Territorial Development Resource (ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ - η υλική πολιτιστική κληρονομιά ως στρατηγικός πόρος εδαφικής ανάπτυξης)», ενώ το 2020 δρομολογήθηκε μια εφαρμοσμένη έρευνα με θέμα «η πολιτιστική κληρονομιά ως πηγή κοινωνικής ευημερίας στις ευρωπαϊκές περιφέρειες — ESPON HERIWELL»