Dobra kultury mają istotną wartość kulturową, artystyczną, historyczną i naukową. Kradzież dóbr kultury i nielegalny handel tymi dobrami to niestety rozpowszechnione zjawisko. Powoduje ono nieodwracalne straty dla dziedzictwa kulturowego w UE i poza nią, przede wszystkim na obszarach objętych kryzysem i wojną.

Nielegalny handel dobrami kultury obejmuje nielegalny przywóz, wywóz i przenoszenie własności dóbr kultury (przedmioty, które mają znaczenie dla archeologii, prehistorii, historii, literatury, sztuki lub nauki). Może on przybierać różne formy:

• kradzież z instytucji dziedzictwa kulturowego lub z kolekcji prywatnych
• kradzież ze stanowisk archeologicznych
• wywóz artefaktów z terenów objętych wojną.

Skuteczna ochrona dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym handlem wymaga skutecznych ram legislacyjnych, współpracy międzynarodowej, a także solidnej wiedzy praktycznej i dobrze zorganizowanych projektów.

Plan działania UE przeciwko nielegalnemu handlowi dobrami kultury

Zwalczanie tego skomplikowanego procederu, który jest z natury zjawiskiem międzynarodowym, wymaga odpowiednich działań na poziomie UE. Takie działania opisano w strategii UE w zakresie unii bezpieczeństwa na lata 2020–2025 oraz w unijnej strategii zwalczania przestępczości zorganizowanej 2021–2025.

13 grudnia 2022 r. Komisja Europejska przedstawiła plan działania UE przeciwko nielegalnemu handlowi dobrami kultury. Plan przewiduje działania w celu skutecznego zapobiegania przestępstwom, zwalczania coraz to nowych zagrożeń oraz ochrony dziedzictwa kulturowego w UE i na świecie. Opiera się on na dotychczasowych działaniach UE i ma pomóc w zwalczaniu opisanych zjawisk przez: skuteczniejsze zapobieganie przestępstwom i ich wykrywanie przez uczestników rynku i instytucje dziedzictwa kulturowego; zwiększenie zdolności organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz zacieśnienie współpracy międzynarodowej, również z krajami pochodzenia i tranzytu objętych wojną lub kryzysem.

Ramy legislacyjne UE

Dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/60/UE w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium państwa członkowskiego wprowadzono rozwiązania umożliwiające państwom członkowskim UE zabezpieczenie zwrotu na ich terytorium dóbr kultury, które wyprowadzono z naruszeniem przepisów krajowych.

Rozporządzenie Rady (WE) nr 116/2009 w sprawie wywozu dóbr kultury zapewnia jednolite kontrole na zewnętrznych granicach UE, ponieważ wprowadza wymóg przedstawienia pozwolenia na wywóz. Osoby fizyczne mogą uzyskać ten dokument od właściwych organów państwa członkowskiego. Jest on ważny na terytorium całej UE.

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/880 z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie wprowadzania i przywozu dóbr kultury zawiera przepisy dotyczące przywozu do UE dóbr kultury wywiezionych z ich kraju pochodzenia.

Współpraca międzynarodowa

Walkę z nielegalnym handlem dobrami kultury w skali międzynarodowej regulują różne instrumenty. Najważniejszym z nich jest Konwencja dotycząca środków zmierzających do zakazu i zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury z 1970 r.

UNESCO

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO) jest niezawodnym i doświadczonym partnerem UE w walce z nielegalnym handlem dobrami kultury, który zrealizował szereg programów finansowanych przez UE:

Angażowanie europejskiego rynku dzieł sztuki w walkę z nielegalnym handlem dobrami kultury

W ramach tego projektu przeprowadzono szkolenia na temat polityki i uregulowań obowiązujących na poziomie międzynarodowym i unijnym, roli policji i służb celnych, a także należytej staranności w kontekście nielegalnego handlu dobrami kultury i innych związanych z nim przestępstw.

Zestaw narzędzi dla europejskich organów sądowych i organów ścigania

W 2018 r. UE we współpracy z UNESCO zorganizowała dla przedstawicieli organów sądowych i organów ścigania w państwach członkowskich szkolenie na temat wykrywania i zwalczania nielegalnego handlu dobrami kultury oraz współpracy z tym zakresie. Współorganizatorzy projektu opublikowali zestaw narzędzi dla europejskich organów sądowych i organów ścigania.

Ochrona dziedzictwa kulturowego i różnorodności kulturowej na rzecz stabilizacji i pokoju w skomplikowanych sytuacjach nadzwyczajnych

Projekt ten miał na celu ustabilizowanie sytuacji oraz natychmiastową ochronę ludności i dziedzictwa kulturowego w Iraku, Libii, Syrii i Jemenie.

Międzyregionalne i przekrojowe działania w celu skuteczniejszego zwalczania nielegalnego handlu dobrami kultury

Projekt ten był skierowany do beneficjentów w państwach członkowskich UE, do przygotowujących się do członkostwa krajów Bałkanów Zachodnich i do południowych krajów partnerskich Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa (ENI).

Projekt umożliwił czołowym specjalistom doskonalenie swoich umiejętności oraz zacieśnienie współpracy między specjalistami z różnych dziedzin:

• przedstawicielami muzeów i instytucji odpowiedzialnych za dziedzictwo kulturowe
• specjalistami z sektora bankowego
• mediami
• funkcjonariuszami wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania
• urzędnikami służby cywilnej z odpowiednich ministerstw.

Współpraca z innymi organami międzynarodowymi

UE współpracuje z innymi organami międzynarodowymi zaangażowanymi w ochronę dziedzictwa kulturowego, do których należą:

• Rada Europy
• Międzynarodowa Rada Muzeów
• Interpol
• UNIDROIT
• Światowa Organizacja Celna

Konsolidacja solidnej bazy dowodów i sieci informacyjnej

Badanie z 2019 r. dotyczące nielegalnego handlu dobrami kultury pozawala lepiej zrozumieć charakter tego zjawiska w Europie.

Badanie zapewnia wgląd w poszczególne aspekty tego zagadnienia, takie jak źródła, tranzyt i miejsca przeznaczenia towarów będących przedmiotem nielegalnego handlu, oraz rzuca światło na szlaki handlowe, tendencje i wzorce w zakresie nielegalnego obrotu i handlu, a także na podmioty uczestniczące w tym procederze.

Autorzy badania omawiają podejścia do pomiaru wielkości tego nielegalnego handlu oraz analizują krajowe i międzynarodowe reakcje wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych na przypadki nielegalnego handlu dobrami kultury. Jednocześnie określają oni również wyzwania, z jakimi właściwe organy ścigania muszą się zmierzyć przy wdrażaniu skutecznych środków reagowania.

Wybrane bieżące projekty

PITCHER – Zapobieganie nielegalnemu handlowi dziedzictwem kulturowym: materiały edukacyjne

W ramach programu Erasmus+ UE wspiera opracowywanie materiałów dydaktycznych dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego. Ogólnym celem projektu PITCHER jest opracowanie i przetestowanie zestawu otwartych zasobów edukacyjnych, które umożliwią nauczycielom przygotowanie zajęć na temat sposobów wspierania walki z kradzieżą dóbr kultury i z nielegalnym handlem nimi.

Trzy projekty otrzymały dotację w ramach klastra 2 „Kultura, kreatywność i społeczeństwo integracyjne” programu „Horyzont Europa” na lata 2023–2025.

ENIGMA – Ochrona dziedzictwa i badanie pochodzenia dóbr kultury

ENIGMA ma na celu doskonalenie metod ochrony dóbr kultury i artefaktów przed zagrożeniami spowodowanymi przez człowieka. Obejmuje identyfikację obiektów, śledzenie przebytej przez nie drogi i badanie ich pochodzenia, a także ochronę i monitorowanie zagrożonych obiektów dziedzictwa kulturowego. Dzięki projektowi ENIGMA uczestniczące w nim podmioty będą mogły skuteczniej rozwiązywać ten złożony i wielowymiarowy problem. Będą też ściślej współpracować, m.in. przez wspieranie wzajemnych powiązań baz danych oraz stosowanie opartych na dowodach środków zapobiegawczych.

AURORA – Identyfikacja i śledzenie dzieł sztuki za pomocą zakodowanych danych chemicznych, miniaturowych urządzeń i w ramach Blockchain Alliance

Projekt AURORA ma na celu pokazanie, w jaki sposób znakowanie chemiczne, miniaturowe urządzenia, technologia deep scan, chmura i platformy oparte na technologii blockchain mogą być w połączeniu wykorzystywane do tworzenia racjonalnych pod względem kosztów metod ochrony dóbr kultury. Tak opracowane metody nie niszczą artefaktów i są nieinwazyjne. Nowe narzędzie cyfrowe, w którym wykorzystano technologie badane i wdrażane w ramach projektu AURORA, umożliwi zainteresowanym, (handlarzom dziełami sztuki, kuratorom, domom aukcyjnym, działom logistycznym i organom ścigania) łatwą weryfikację autentyczności i pochodzenia dzieł sztuki oraz ich śledzenie.

ANCHISE – Stosowanie nowych rozwiązań w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego dzięki zaangażowaniu innowacji, nauki, społeczeństwa i gospodarki

Przez tworzenie sieci innowacyjnych wyników nowego rozwoju technologicznego (3D/fotogrametria na potrzeby monitorowania obiektów, inżynieria danych i sztuczna inteligencja na potrzeby identyfikacji obiektów przez kontrole graniczne i ochrony kolekcji dziedzictwa kulturowego, sygnatura widma fuorescencyjnego do celów ustalenia autentyczności obiektu) w ramach ANCHISE powstaną praktyczne narzędzia mające zastosowanie w kontekście europejskim i możliwe do powielenia w podobnych sytuacjach za granicą. Celem projektu jest zapewnienie skoordynowanych rozwiązań w odpowiedzi na kluczowe potrzeby w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego: 1) zrozumieć, 2) zapobiec, 3) działać, 4) naprawić.

Wcześniejsze projekty

NETCHER

Pomysł na projekt „NETCHER – NETwork and digital platform for Cultural Heritage Enhancing and Rebuilding” (sieć i platforma cyfrowa na rzecz rozwoju i odbudowy dziedzictwa kulturowego) zaczął nabierać kształtów po atakach terrorystycznych w Paryżu pod koniec 2015 r. W toku postępowań przygotowawczych dowiedziono, że nielegalny handel antykami jest głównym źródłem finansowania międzynarodowego terroryzmu.

Uczestnicy tego projektu utworzyli europejską sieć odpowiednich podmiotów oraz ogólnoeuropejską kartę dobrych praktyk w celu skutecznego zwalczania nielegalnego handlu antykami. UE finansowała ten projekt w ramach programu „Horyzont 2020”.