De EU zet zich ervoor in om de diverse cultuur van Europa in haar internationale betrekkingen onder de aandacht te brengen, wat in lijn ligt met het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie. De EU is partij bij het Unesco-Verdrag van 2005 betreffende de bescherming en de bevordering van de diversiteit van cultuuruitingen, de belangrijkste wetgeving op dat gebied.
Sinds 2007 is de bevordering van cultuur als cruciaal onderdeel van de internationale betrekkingen van de EU een van de drie belangrijkste doelstellingen van de Europese agenda voor cultuur. Die opdracht kreeg in het kader van de nieuwe Europese agenda voor cultuur van 2018 een nieuwe impuls.
De externe strategie van de EU voor cultuur
Om een doeltreffende strategie voor culturele betrekkingen uit te tekenen, heeft de Commissie:
- een grootschalige verkenning en raadpleging in 54 landen gehouden. Dat gebeurde in het kader van de voorbereidende actie “Cultuur in de externe betrekkingen van de EU”, met steun van culturele instellingen en organisaties. Dat heeft geleid tot een reeks landenverslagen, een eindverslag en aanbevelingen over de manier waarop de EU een eigen strategische benadering van cultuur kan ontwikkelen.
- de voornaamste belanghebbenden geraadpleegd over de meerwaarde, de mogelijke doelstellingen en de beginselen van een strategischere aanpak van cultuur in de externe betrekkingen van de Unie.
Daarmee werd de basis gelegd voor de publicatie van de gezamenlijke mededeling “Naar een EU-strategie voor internationale culturele betrekkingen”, de hoeksteen van de internationale culturele samenwerking van de EU. De strategie heeft drie hoofddoelen:
1. Het potentieel van cultuur en creativiteit volledig benutten voor duurzame sociale en economische ontwikkeling
Cultuur is een bron van inclusieve groei en banen. De wereldhandel in creatieve producten is de afgelopen jaren blijven toenemen, ondanks economische onzekerheid.
2. Via interculturele dialoog de vrede bevorderen en de strijd aanbinden met radicalisering
Dankzij een interculturele dialoog kunnen bruggen worden gebouwd binnen en tussen samenlevingen. Dat toont aan hoe waardevol culturele diversiteit en mensenrechten zijn.
3. De samenwerking versterken op het gebied van cultureel erfgoed
Cultureel erfgoed is een belangrijke uiting van culturele diversiteit en verdient het om beschermd te worden. De EU kan een belangrijke rol spelen om het cultureel erfgoed wereldwijd te behouden door middel van opleidingen, de ontwikkeling van vaardigheden en kennisoverdracht aan partnerlanden.
Alle belanghebbenden moeten bij de nieuwe strategie betrokken worden en een actieve rol spelen: dat is de sleutel tot succes. Die belanghebbenden zijn:
- regeringen van partnerlanden
- lokale culturele organisaties en het maatschappelijk middenveld
- de Commissie
- de Europese Dienst voor extern optreden
- het Europees Parlement
- andere EU-instellingen
- EU-lidstaten en hun culturele instellingen
Geïnspireerd door dit kader hebben tal van actoren de EU opgeroepen om werk te maken van een strategische aanpak van cultuur in haar externe betrekkingen:
- de EU-lidstaten hebben diverse conclusies van de Raad goedgekeurd: over een strategische aanpak van de EU, over cultuur in externe betrekkingen van de EU en over culturele diversiteit en interculturele dialoog. Het huidige werkplan van de Raad voor cultuur voor de periode 2023 tot 2026 omvat internationale culturele betrekkingen in een van de vier prioriteiten.
- de integrale strategie voor het buitenlands en veiligheidsbeleid van de Europese Unie: daarin wordt culturele diplomatie bestempeld als een nieuw gebied voor gezamenlijk extern optreden. De nieuwe Europese consensus inzake ontwikkeling heeft erkend dat cultuur daar een belangrijk onderdeel van is en als een katalysator werkt;
- het Europees Parlement met een resolutie over de culturele dimensies van het externe optreden van de EU en de voorbereidende actie op dat gebied;
- het maatschappelijk middenveld, meer bepaald met het initiatief “Meer Europa”
Regionale samenwerking
De EU stimuleert de culturele samenwerking en beleidsdialoog met landen buiten de EU via regionale groepen, internationale organisaties en aangepaste betrekkingen met afzonderlijke landen.
Kandidaat-lidstaten en potentiële kandidaat-lidstaten
Met haar programma Creatief Europa steunt de EU de culturele en creatieve sector in Europa. De hele regio doet mee aan het subprogramma Cultuur van Creatief Europa.
Dankzij het instrument voor pretoetredingssteun (IPA) kan de Westelijke Balkan zich voorbereiden op de toetreding tot de EU en makkelijker grensoverschrijdend samenwerken door bilaterale en regionale steun te combineren. Voorbeelden zijn de gerichte oproep tot culturele-samenwerkingsprojecten met de Westelijke Balkan en de gezamenlijke bestrijding van de handel in cultuurgoederen in de Westelijke Balkan, uitgevoerd door de EU en de Unesco.
Verder hebben deze landen baat bij het instrument voor de uitwisseling van informatie over technische bijstand (TAIEX) en het jumelageprogramma.
Interreg B ondersteunt transnationale samenwerking. Drie van de programma’s zijn deels gericht op de Westelijke Balkan (ADRION, DANUBE en het programma voor de Balkan en het Middellandse Zeegebied).
Europese nabuurschapslanden
Culturele samenwerking is een onderdeel van het Europees nabuurschapsbeleid (ENB). Dat omvat de volgende landen: Algerije, Armenië, Azerbeidzjan, Egypte, Georgië, Israël, Jordanië, Libanon, Libië, Marokko, Moldavië, Oekraïne, Palestina, Syrië, Tunesië en Wit-Rusland.
Culturele projecten worden gefinancierd in het kader van het Europees nabuurschaps- en partnerschapsinstrument (ENPI). Dat instrument omvat bilaterale, regionale en grensoverschrijdende samenwerkingsprogramma’s, het instrument voor de uitwisseling van informatie over technische bijstand (TAIEX) en het jumelageprogramma.
Via het programma Creatief Europa 2014-2020 heeft de EU haar samenwerking uitgebouwd door enkele landen de kans te geven volledig deel te nemen, mits ze aan de nodige voorwaarden voldeden. Armenië, Georgië, Moldavië, Oekraïne en Tunesië zijn lid van het programma geworden.
Zuidelijk Partnerschap
De Europese consensus inzake ontwikkeling, de integrale EU-strategie en het herziene Europese nabuurschapsbeleid vormen de leidraad voor de EU-betrekkingen met de regio. Een van de doelstellingen in het document over de regionale strategie voor het Zuiden 2014-2020 bestaat erin om dit partnerschap uit te bouwen. De nadruk ligt vooral op steun voor het maatschappelijk middenveld en meer mogelijkheden voor uitwisselingen en persoonlijke contacten, zeker voor jongeren. Een van de prioriteiten van het regionaal indicatief meerjarenprogramma voor het Zuiden is om de veerkracht en stabiliteit te verhogen, met de nodige aandacht voor cultuur en jeugd.
Dat heeft geleid tot de financiering voor een nieuw programma ter ondersteuning van jongeren en cultuur in het zuidelijke nabuurschap. Via het jeugdonderdeel worden jongeren actief aangemoedigd om in het SAFIR-project mee te bouwen aan een inclusieve en democratische samenleving. Via het cultuuronderdeel wordt cultuur ondersteund als een motor voor werkgelegenheid, democratisering, verdraagzaamheid en veerkracht in de regio. Vóór 2018 maakten negen partnerlanden in het zuidelijke Middellandse Zeegebied gebruik van het regionale programma Med Culture om hun cultureel beleid en de praktijken in verband met de culturele sector te ontwikkelen en te verbeteren.
Oostelijk Partnerschap
Het Oostelijk Partnerschap van de EU biedt een kader voor culturele samenwerking via het multilaterale platform 4 “Intermenselijke contacten”.
Het EU4Culture-programma heeft als doel de banden tussen cultuur, economische groei en de bevordering van interculturele dialoog en ervaringen te versterken.
Het cultuurprogramma voor het Oostelijk Partnerschap hielp de partnerlanden om hun cultuurbeleid te hervormen en hun culturele en creatieve sector te professionaliseren. Naast de activiteiten voor capaciteitsopbouw heeft het programma talrijke projecten gesteund waarbij de nadruk lag op hervormingen van het cultuurbeleid.
Ontwikkelingslanden
Via de Agenda 2030 van de VN zijn onder meer de duurzameontwikkelingsdoelstellingen (SDG’s) in het leven geroepen. De ambitie is om duurzame ontwikkeling voor iedereen werkelijkheid te laten worden. Cultuur levert een bijdrage aan verschillende SDG’s; het is een katalysator en een belangrijk onderdeel van de menselijke ontwikkeling. Als dusdanig kan cultuur bijdragen aan:
- economische groei en nieuwe banen
- een bredere interculturele dialoog
- respect voor de mensenrechten en de democratische waarden
- de ontwikkeling van een actief maatschappelijk middenveld
- het vermijden van conflicten
- sociale inclusie
In lijn met haar consensus over ontwikkeling heeft de EU cultuurgerelateerde activiteiten opgenomen in een groot deel van haar ontwikkelingswerk. Via het meerjarig financieel kader 2014-2020 heeft de Europese Unie 300 miljoen euro geïnvesteerd in samenwerking met culturele partnerschappen, vooral via het financieringsinstrument voor ontwikkelingssamenwerking, het Europees nabuurschapsinstrument, het Europees Ontwikkelingsfonds en Horizon 2020.
Recente projecten zijn gericht op het herstel van cultureel erfgoed en toerisme, het bevorderen van arbeidskansen, het verbeteren van vaardigheden, de ondersteuning van de culturele en creatieve sectoren en hun beheer voor sociaal-economische ontwikkeling, interculturele dialoog, vrijheid van meningsuiting en culturele rechten voor sociale cohesie, verdraagzaamheid, burgerschap, vrede en stabiliteit.
De financiering is afkomstig van programma’s zoals het nieuwe ACS-EU-cultuurprogramma “Naar een levensvatbare cultuursector” (40 miljoen euro), CREATIFI – financieringsinitiatief voor de creatieve sector (20 miljoen euro), TransCultura, een samenwerkingsprogramma voor cultureel erfgoed in de Caraïben (15 miljoen euro) en andere.
Op een internationaal colloquium dat de Europese Commissie van 16 tot 18 juni 2019 in Brussel heeft georganiseerd, werd het manifest “Cultuur voor de toekomst - Een visie op creativiteit, innovatie en dialoog voor inclusieve ontwikkeling” aangenomen.
Strategische partners
Daarnaast heeft de EU tien strategische partnerschappen: Brazilië, Canada, China, India, Japan, Mexico, de republiek Korea (Zuid-Korea), Rusland, de VS en Zuid-Afrika.
Zuid-Korea
In 2009 werd het protocol inzake culturele samenwerking tussen de EU en Korea gesloten. Dat gebeurde in het kader van de vrijhandelsovereenkomst tussen beide. In dat verband werken ze samen aan een vlotte uitwisseling van culturele activiteiten, goederen en diensten (ook in de audiovisuele sector), en betere voorwaarden voor dergelijke uitwisselingen.
In het kader van het protocol hebben de EU en Korea een Comité voor culturele samenwerking opgericht dat over de uitvoering zal waken. Eens per jaar vindt afwisselend in de EU en Korea een vergadering plaats. De aandacht ging daarbij tot nu toe naar samenwerking op het gebied van podiumkunsten (EU eregast op markt voor podiumkunsten in Seoul, 2018), architectuur (de Prijs voor jonge getalenteerde architecten), samenwerking tussen steden (Culturele Hoofdsteden van Europa), cultureel erfgoed en de audiovisuele sector.
China
De culturele samenwerking met China wordt voornamelijk georganiseerd in het kader van de intermenselijke dialoog op hoog niveau. In 2017, de laatste keer dat deze dialoog plaatsvond, werd er een forum gehouden over de samenwerking tussen de Culturele Hoofdsteden van Europa en de Cultuursteden van Oost-Azië, op basis van een EU-studie.
Andere initiatieven met China zijn onder meer:
- het handelsproject EU-China II, dat steun verleende aan de beleidsdialoog over de culturele en creatieve sector door beste praktijken uit te wisselen;
- een gezamenlijke inventarisatie van het culturele en creatieve landschap van de EU en China.
Internationale organisaties
Unesco
De EU en al haar lidstaten zijn partij bij het Unesco-Verdrag van 2005 betreffende de diversiteit van cultuuruitingen. Het verdrag dient als kader voor het cultuurbeleid van de EU in haar externe betrekkingen, met inbegrip van handel en ontwikkelingssamenwerking.
De EU en de Unesco hebben een gezamenlijke verklaring afgelegd waarin ze hun gedeelde waarden nogmaals bevestigen, waaronder de eerbiediging van de menselijke waardigheid en de mensenrechten, vrijheid, democratie, gelijkheid, de rechtsstaat en bovenal: het recht op vrije meningsuiting. De Unesco was een actieve partner voor het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed 2018 en voert momenteel verschillende EU-projecten uit die te maken hebben met cultureel erfgoed.
Raad van Europa
De Raad van Europa is een belangrijke internationale partner voor de EU, met name in de sector cultureel erfgoed. De Raad van Europa was eveneens een actieve partner voor het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed 2018. Lopende gezamenlijke projecten zijn onder meer de open monumentendagen en “The Faro Way: meer deelname aan culturele-erfgoedactiviteiten”, waarmee de beginselen van het Kaderverdrag van de Raad van Europa over de waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving bevorderd worden (Verdrag van Faro, 2005).
Cultuur en handel
De Commissie zorgt ervoor dat culturele aspecten in alle multilaterale en bilaterale handelsbesprekingen van de EU aan bod komen en dat audiovisuele diensten van die besprekingen worden uitgesloten.
Zo heeft de EU het Protocol betreffende culturele samenwerking gesloten in het kader van de Economische Partnerschapsovereenkomst tussen Cariforum en de EU. De bedoeling van het protocol is om culturele en audiovisuele uitwisselingen binnen specifieke samenwerkingskaders verder te bevorderen, in overeenstemming met enkele belangrijke bepalingen van het Unesco-Verdrag (artikel 16 over de voorkeursbehandeling van kunstenaars, cultuurgoederen en -diensten uit ontwikkelingslanden).
Met het programma Creatief Europa steunt de Europese Commissie culturele en audiovisuele projecten met derde landen.
Transversale initiatieven: culturele platforms en prijzen onder leiding van de EU
De nationale cultuurinstellingen van de EU (EUNIC) voeren voorbereidende acties uit voor de Europese Cultuurruimten, met als doel innovatieve samenwerkingsmodellen tussen Europese en lokale actoren in derde landen uit te werken en culturele projecten te steunen die aangepast zijn aan de lokale context. Een voorbeeld is het project “The Grid” in de VS. Dat is een samenwerkingsverband tussen EUNIC, Silicon Valley, de EU-delegatie in Washington D.C. en verschillende partners. “The Grid” geeft een kunstzinnige draai aan de ontwikkeling van nieuwe technologieën en moedigt een dialoog aan tussen kunstenaars, technici en beleidsmakers uit Europa, Silicon Valley en daarbuiten. In het kader van “Urban Cult Lab’Africa” bundelen zes fablabs (digitale productielaboratoria) in West-Afrika de krachten om culturele evenementen te organiseren. Zij regelen onder meer de verblijven voor de kunstenaars, liveoptredens en tentoonstellingen.
Er is een EU-platform voor culturele diplomatie opgericht om advies te geven over het extern cultuurbeleid, te netwerken, activiteiten met culturele belanghebbenden uit te voeren en opleidingsprogramma’s voor cultureel leiderschap uit te tekenen. Op basis van de vier jaar ervaring met het platform voor culturele diplomatie is er in april 2020 een platform voor culturele betrekkingen in het leven geroepen met mondiale reikwijdte. Dat platform werd opgericht door een consortium onder leiding van het Goethe-Instituut, in samenwerking met het IETM (het internationaal netwerk voor hedendaagse podiumkunsten), de Universiteit van Siena en de Europese Stichting voor Cultuur.
De Prijs voor jonge getalenteerde architecten wordt uitgereikt door de Mies van der Rohestichting, met steun van Creatief Europa. Ook deelnemers uit bepaalde Aziatische en Latijns-Amerikaanse landen zijn van harte welkom. De prijs is een erkenning van het talent van onlangs afgestudeerde architecten, stedenbouwkundigen en landschapsarchitecten, en vormt een toegangspoort tot de voornaamste belanghebbenden van de sector in Europa.
Tot slot zijn de EU-delegaties en -kantoren cruciale partners om samenwerking en partnerschappen met culturele belanghebbenden aan te gaan in de landen waar ze gevestigd zijn. De EU-delegaties kunnen helpen de lokale behoeften en kansen in kaart te brengen, ervoor zorgen dat maatregelen aangepast zijn aan de lokale culturele context, de lokale bevolking bij de projecten betrekken, en tegelijkertijd de strategische doelstellingen van de EU dienen. De culturele contactpunten in de EU-delegaties krijgen een opleiding over de culturele dimensie van ontwikkeling en externe betrekkingen om beste praktijken beter te verspreiden.
Het toekomstige instrument voor nabuurschapsbeleid, ontwikkeling en internationale samenwerking (NDICI) wordt het belangrijkste financiële instrument van de EU om armoede te helpen uitbannen en duurzame ontwikkeling, welvaart, vrede en stabiliteit te bevorderen voor de periode 2021-2027. Het instrument omvat ook steun voor de culturele en creatieve sector.
Het programma Creatief Europa is het enige EU-programma dat uitsluitend bedoeld is om de culturele en creatieve sector te ondersteunen. In de periode 2021-2027 zal het tot op zekere hoogte openstaan voor samenwerking met derde landen.