W myśl Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Unia Europejska (UE) zobowiązała się wspierać różnorodność kultury Europy w ramach utrzymywanych stosunków międzynarodowych. UE jest stroną najważniejszego dokumentu prawnego w tej dziedzinie – Konwencji Unesco z 2005 r. w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego.

Od 2007 r. promowanie kultury jako istotnego elementu unijnych stosunków międzynarodowych stanowi jeden z trzech głównych celów Europejskiej agendy kultury w dobie globalizacji świata. Ambicję tę potwierdzono w Nowym europejskim programie na rzecz kultury z 2018 r.

Unijna strategia zewnętrzna na rzecz kultury

Aby opracować skuteczną strategię w zakresie stosunków kulturalnych, Komisja:

• zrealizowała zakrojony na szeroką skalę proces identyfikacji i konsultacji w 54 państwach. Odbył się on w kontekście działań przygotowawczych „Kultura w unijnych stosunkach zewnętrznych” przy wsparciu ze strony placówek i organizacji kulturalnych. W rezultacie opracowano szereg sprawozdań krajowych i sprawozdanie końcowe oraz sformułowano zalecenia dotyczące rozwoju strategicznego podejścia do kultury na poziomie UE
• przeprowadziła konsultacje z kluczowymi zainteresowanymi stronami na temat wartości dodanej, potencjalnych celów i zasad będących podstawą bardziej strategicznego podejścia do kultury w unijnych stosunkach zewnętrznych.

W wyniku przeprowadzonych działań opublikowano wspólny komunikat „W stronę strategii UE w dziedzinie międzynarodowych stosunków kulturalnych” stanowiący fundament unijnej międzynarodowej współpracy kulturalnej. Strategia ma trzy główne cele:

1. Wykorzystanie możliwości, jakie stwarza kultura i kreatywność jako siła napędowa zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego

Kultura jest źródłem wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu oraz nowych miejsc pracy, a w ostatnich latach pomimo niepewnej sytuacji gospodarczej można było zaobserwować stały rozwój światowego handlu produktami kreatywnym.

2. Promowanie pokoju i zwalczanie radykalizmu w drodze dialogu międzykulturowego

Dialog międzykulturowy pomaga budować i promować zrozumienie nie tylko wśród obywateli, ale również między całymi społecznościami. Jest sposobem na ukazanie wartości różnorodności kulturowej i praw człowieka.

3. Wzmocnienie współpracy na rzecz dziedzictwa kulturowego

Dziedzictwo kulturowe stanowi istotny wyraz różnorodności kulturowej, dlatego warto je pielęgnować. UE może odgrywać ważną rolę w ochronie dziedzictwa kulturowego na całym świecie poprzez działania związane z organizacją szkoleń, rozwojem umiejętności i transferem wiedzy, adresowane do krajów partnerskich.

Sukces nowej strategii zależy od zaangażowania wszystkich zainteresowanych stron, które aktywnie realizują jej założenia. Zainteresowanymi podmiotami są:

• rządy krajów partnerskich
• lokalne organizacje kulturalne i organizacje społeczeństwa obywatelskiego
• Komisja
• Europejska Służba Działań Zewnętrznych
• Parlament Europejski
• inne instytucje Unii
• państwa członkowskie UE i ich placówki kulturalne. 

Stworzone w ten sposób ramy stały się inspiracją dla różnych podmiotów, które wezwały do przyjęcia strategicznego podejścia do kultury w unijnych stosunkach zewnętrznych:

• państwa członkowskie UE przyjęły konkluzje Rady w sprawie strategicznego podejścia UE, konkluzje Rady w sprawie kultury w stosunkach zewnętrznych UE oraz konkluzje Rady w sprawie różnorodności kulturowej i dialogu międzykulturowego. W bieżącym planie prac w dziedzinie kultury przyjętym przez Radę na lata 2019–2022 międzynarodowe stosunki kulturalne stanowią jeden z sześciu priorytetów
• w globalnej strategii na rzecz polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unii Europejskiej zidentyfikowano dyplomację kulturalną jako nowy obszar dla połączonego zewnętrznego działania. w nowym Europejskim konsensusie w sprawie rozwoju rolę kultury uznaje się za istotny element i czynnik rozwoju
• w tym zakresie Parlament Europejski przyjął rezolucję w sprawie kulturowego wymiaru działań zewnętrznych UE i opracował działania przygotowawcze
• głos zabrali również przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności w ramach inicjatywy More Europe.

Współpraca regionalna

UE wspiera współpracę kulturalną i dialog merytoryczny z państwami spoza UE za pośrednictwem grup regionalnych i organizacji międzynarodowych oraz dzięki utrzymywaniu szczególnych stosunków z państwami.

Kraje kandydujące i potencjalne kraje kandydujące

Sektor kultury i sektor kreatywny w Europie są wspierane przez unijny program „Kreatywna Europa”, w ramach którego cały region uczestniczy w podprogramie Kultura.

Instrument Pomocy Przedakcesyjnej (IPA) obejmuje wsparcie dla Bałkanów Zachodnich w przygotowaniach do przystąpienia do UE i przyczynia się do współpracy transgranicznej, łącząc w sobie wsparcie dwustronne z regionalnym. Jako przykładowe działania prowadzone w ramach tego instrumentu można wskazać zaproszenie do składania wniosków – Projekty współpracy kulturalnej na Bałkanach Zachodnich i współpracę w zakresie przeciwdziałania nielegalnemu handlowi dobrami kultury na Bałkanach Zachodnich – działania realizowane wspólnie przez UE i UNESCO.

Instrument pomocy technicznej i wymiany informacji (TAIEX) i program tworzenia partnerstw.

Inicjatywa Interreg B wspierająca współpracę transgraniczną. Trzy programy realizowane w ramach tej inicjatywy częściowo obejmują swoim zakresem Bałkany Zachodnie (ADRION, DUNAJ i Bałkany – Region Śródziemnomorski).

Kraje objęte europejską polityką sąsiedztwa

Współpraca kulturalna wchodzi w zakres europejskiej polityki sąsiedztwa (EPS) UE obejmującej następujące państwa: Algieria, Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Egipt, Gruzja, Izrael, Jordania, Liban, Libia, Maroko, Mołdawia, Palestyna, Syria, Tunezja i Ukraina.

Projekty kulturalne są finansowane ze środków Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa (ENPI). Instrument ten obejmuje programy współpracy dwustronnej, regionalnej i transgranicznej, Instrument pomocy technicznej i wymiany informacji (TAIEX) i program tworzenia partnerstw.

W ramach unijnego programu „Kreatywna Europa” na lata 2014–2020 rozwinięto współpracę dzięki zapewnieniu państwom możliwości pełnego uczestnictwa w programie po spełnieniu określonych warunków. Uczestnikami programu zostały: Armenia, Gruzja, Mołdawia, Tunezja i Ukraina.

Partnerstwo Południowe

Stosunki UE opierają się na Europejskim konsensusie w sprawie rozwoju, globalnej strategii UE i zmienionej europejskiej polityce sąsiedztwa. Stworzenie tego partnerstwa jest jednym z celów określonych w regionalnym dokumencie strategicznym dla regionu południowego na lata 2014–2020, w którym szczególny nacisk położono na wspieranie społeczeństwa obywatelskiego i zwiększanie możliwości prowadzenia wymian i nawiązywania kontaktów międzyludzkich, zwłaszcza wśród osób młodych. Jednym z priorytetów wieloletniego programu indykatywnego dla regionu południowego jest budowanie odporności i promowanie stabilności, również w kontekście kultury i osób młodych.

W rezultacie sfinansowano nowy program wsparcia na rzecz młodzieży i kultury w ramach południowego sąsiedztwa. W części dotyczącej młodzieży zachęca się osoby młode do aktywnego udziału w tworzeniu demokratycznych społeczeństw sprzyjających włączeniu społecznemu w ramach projektu SAFIR. Część poświęcona kulturze obejmuje wsparcie na rzecz kultury jako czynnika sprzyjającego zwiększeniu poziomu zatrudnienia, demokratyzacji, tolerancji i odporności w regionie. Przed 2018 r. w ramach regionalnego programu Med Culture 9 krajów partnerskich południowej części Morza Śródziemnego otrzymało wsparcie w rozwijaniu i udoskonalaniu polityk kulturalnych i praktyk związanych z sektorem kultury.

Partnerstwo Wschodnie

Współpraca kulturalna w ramach Partnerstwa Wschodniego UE jest prowadzona za pośrednictwem wielostronnej „Platformy 4 PW – Kontakty międzyludzkie”.

Program EU4Culture ma na celu wzmocnienie powiązań między kulturą, wzrostem gospodarczym oraz działaniami na rzecz promowania dialogu i doświadczeń międzykulturowych.

Program Kultura w ramach Partnerstwa Wschodniego posłużył wsparciu działań mających na celu przeprowadzenie reformy polityki kulturalnej na poziomie rządu i przyczynił się do podniesienia poziomu profesjonalizmu podmiotów z sektora kultury i sektora kreatywnego. Wsparcie udzielone w ramach tego programu obejmowało nie tylko działania z zakresu budowanie zdolności, ale także projekty na rzecz reformy polityki kulturalnej.

Kraje rozwijające się

W ramach Agendy 2030 ONZ określono cele zrównoważonego rozwoju, które mają zapewnić powszechne urzeczywistnienie zrównoważonego rozwoju. Kultura przyczynia się do osiągnięcia szeregu celów zrównoważonego rozwoju. Jako istotny element i czynnik rozwoju ludzkiego kultura może przyczynić się do

• wzrostu gospodarczego i tworzenia miejsc pracy
• promowania dialogu międzykulturowego
• większego poszanowania praw człowieka i demokratycznych wartości
• rozwoju aktywnego społeczeństwa obywatelskiego
• zapobiegania konfliktom
• włączenia społecznego.

Zgodnie z Europejskim konsensusem w sprawie rozwoju UE uwzględniła działania w dziedzinie kultury w większości swoich prac rozwojowych. W wieloletnich ramach finansowych na lata 2014–2020 Unia Europejska przeznaczyła 300 mln euro na działania na rzecz rozwoju partnerskiej współpracy kulturalnej, w szczególności w ramach Instrumentu Finansowania Współpracy na rzecz Rozwoju, Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa, Europejskiego Funduszu Rozwoju i programu „Horyzont 2020”. 

Najnowsze projekty są w szczególności ukierunkowane na odnowę dziedzictwa kulturowego i związaną z nim turystykę, promowanie szans na zatrudnienie i rozwój umiejętności; wsparcie sektora kultury i sektora kreatywnego oraz zarządzanie nimi z myślą o rozwoju społeczno-gospodarczym; dialog międzykulturowy, wolność wypowiedzi i prawa kulturalne w zakresie spójności społecznej, tolerancji, obywatelstwa, pokoju i stabilności.

Finansowanie pochodzi z programów, takich jak między innymi nowy program AKP-UE Kultura „W kierunku opłacalnego sektora kultury” (40 mln euro), CREATIFI – inicjatywa na rzecz finansowania sektora kreatywnego (20 mln euro), TransCultura – program współpracy w zakresie dziedzictwa kulturowego na Karaibach (15 mln euro).

Podczas międzynarodowego seminarium „Kultura dla przyszłości”, zorganizowanego przez Komisję Europejską w dniach 16–18 czerwca 2019 r. w Brukseli, przyjęto „Deklarację w sprawie kultury dla przyszłości – wizja kreatywności, innowacji i dialogu na rzecz rozwoju sprzyjającego włączeniu”.

Partnerzy strategiczni

Ponadto UE nawiązała partnerstwo strategiczne z 10 państwami: Brazylią, Chinami, Indiami, Japonią, Kanadą, Meksykiem, Republiką Korei (Korea Południowa), Republiką Południowej Afryki, Rosją i Stanami Zjednoczonymi.

Korea Południowa

W 2009 r. w ramach Umowy o wolnym handlu UE–Korea Unia Europejska i Korea Południowa podpisały Protokół w sprawie współpracy kulturalnej. W protokole ustalono ramy współpracy między stronami w kierunku ułatwienia wymiany w zakresie działalności, dóbr kultury i usług kulturalnych, w tym w sektorze audiowizualnym, a także w kierunku poprawy warunków regulujących taką wymianę.

Na podstawie tego protokołu UE i Korea ustanowiły Komitet ds. Współpracy Kulturalnej nadzorujący wykonanie jego postanowień. Coroczne spotkania komitetu odbywają się na przemian w UE i w Korei. Jak dotąd dotyczyły one sztuk widowiskowych (UE była gościem honorowym wydarzenia Performing Arts Market Seoul 2018), architektury (konkurs dla młodych architektów), współpracy między miastami (Europejskie Stolice Kultury), dziedzictwa kulturowego i sektora audiowizualnego.

Chiny

Współpraca kulturalna z Chinami przebiega głównie w ramach Dialogu Międzyludzkiego Wysokiego Szczebla. Ostatnia edycja tego dialogu miała miejsce w 2017 r. Zorganizowano wówczas Forum na temat współpracy między Europejskimi Stolicami Kultury a Miastami Kultury w Azji Wschodniej, w oparciu o badanie UE.

Inne inicjatywy z udziałem Chin to

• projekt na rzecz handlu UE-Chiny II, który obejmował wsparcie dialogu merytorycznego dotyczącego sektora kultury i sektora kreatywnego w drodze wymiany najlepszych praktyk
• wspólne nakreślenie kulturalno-kreatywnego krajobrazu UE–Chiny.

Organizacje międzynarodowe

UNESCO

UE i wszystkie jej państwa członkowskie są stronami Konwencji Unesco z 2005 r. w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego. Konwencja ta stanowi ramy unijnej polityki kulturalnej dotyczącej unijnych stosunków zewnętrznych, w tym handlu i współpracy na rzecz rozwoju.

UE i UNESCO wydały wspólne oświadczenie, w którym potwierdziły wspólne wartości, w tym poszanowanie godności i praw człowieka, wolności, demokracji, równości, praworządności i przede wszystkim prawa do wolności wypowiedzi. UNESCO aktywnie uczestniczyło w obchodach Europejskiego Roku Dziedzictwa Kulturowego 2018, a obecnie realizuje szereg unijnych projektów z zakresu dziedzictwa kulturowego.

Rada Europy

Rada Europy jest ważnym międzynarodowym partnerem UE, w szczególności w sektorze dziedzictwa kulturowego. Rada Europy aktywnie uczestniczyła w obchodach Europejskiego Roku Dziedzictwa Kulturowego 2018. Obecnie realizowane wspólne projekty obejmują projekt „Podejście z Faro: aktywniejsze uczestnictwo w dziedzictwie kulturowym”, promujący zasady Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społeczeństwa z 2005 r., oraz Europejskie Dni Dziedzictwa.

Kultura i handel

Komisja dba o to, aby wszelkie wielostronne i dwustronne negocjacje handlowe UE uwzględniały aspekty związane z kulturą, ale nie obejmowały usług audiowizualnych.
Przykładowo UE zawarła Protokół dotyczący współpracy w dziedzinie kultury w ramach umowy o partnerstwie gospodarczym CARIFORUM-UE. Celem protokołu jest dalsze promowanie wymiany kulturalnej i audiowizualnej w specjalnych ramach współpracy zgodnie z kluczowymi postanowieniami konwencji UNESCO (art. 16 dotyczący preferencyjnych warunków dla artystów, dóbr kultury i usług kulturalnych z krajów rozwijających się).
Komisja Europejska wspiera projekty kulturalne i audiowizualne realizowane wspólnie z państwami trzecimi w ramach programu „Kreatywna Europa”.

Inicjatywy międzysektorowe

Europejskie Stowarzyszenie Narodowych Instytutów Kultury (EUNIC) prowadzi działania przygotowawcze „Europejskie przestrzenie kultury”. Celem tej inicjatywy jest wsparcie projektów kulturalnych o znaczeniu lokalnym poprzez określenie innowacyjnych modeli współpracy między podmiotami europejskimi a lokalnymi podmiotami w państwach trzecich. Przykładowo projekt „The Grid” realizowany w Stanach Zjednoczonych obejmuje współpracę między EUNIC Silicon Valley, delegaturą Unii w Waszyngtonie i szeregiem partnerów. W ramach tego projektu do rozwoju nowych technologii wprowadza się element myślenia artystycznego. Projekt ten stanowi również impuls do rozpoczęcia dialogu między artystami, technologami i politykami z Europy, Doliny Krzemowej i innych części świata. Inicjatywa Urban Cult Lab'Africa zrzesza sześć fab labów – czyli wspólnych przestrzeni służących do wytwarzania cyfrowego – w Afryce Zachodniej w celu współtworzenia wydarzeń kulturalnych, w tym rezydencji artystycznych, wydarzeń na żywo i wystaw.

Platforma dyplomacji kulturalnej UE to platforma utworzona w celu udzielania porad dotyczących zewnętrznej polityki kulturalnej, ułatwienia tworzenia sieci kontaktów, prowadzenia działalności z udziałem podmiotów z sektora kultury i opracowania programów szkoleniowych na potrzeby przewodnictwa w dziedzinie kultury. Po czterech latach działalności platformy dyplomacji kulturalnej w kwietniu 2020 r. uruchomiono platformę stosunków kulturalnych o zasięgu ogólnoświatowym. Projekt zrealizowało konsorcjum pod przewodnictwem Instytutu Goethego wraz z siecią IETM (międzynarodową siecią współczesnych sztuk widowiskowych), Uniwersytetem w Sienie i Europejską Fundacją Kultury.

Konkurs dla młodych architektów jest inicjatywą realizowaną przez Fundację im. Miesa van der Rohego wspieraną w ramach programu „Kreatywna Europa”. Do udziału w konkursie zachęca się również uczestników z państw Azji i Ameryki Łacińskiej. Nagrodę wręcza się w uznaniu talentu świeżo upieczonych architektów, urbanistów i architektów krajobrazu, którym dzięki niej łatwiej jest nawiązać kontakty z głównymi podmiotami z sektora w Europie.

Ponadto budowanie współpracy i partnerstw z podmiotami z sektora kultury w państwach ich siedziby nie byłoby możliwe bez udziału delegatur i biur Unii. Delegatury Unii pomagają w identyfikacji lokalnych potrzeb i możliwości i tym samym umożliwiają podejmowanie działań odpowiednich w danej kulturze. Delegatury współpracują z lokalną społecznością, a jednocześnie działają na rzecz osiągnięcia strategicznych celów UE. Punkty kontaktowe ds. kultury w delegaturach UE przygotowane są w zakresie wymiaru kulturalnego rozwoju i stosunków zewnętrznych, aby lepiej rozpowszechniać najlepsze praktyki. 

Przyszły Instrument Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej (ISWMR) posłuży jako główne narzędzie finansowe UE przyczyniające się do eliminowania ubóstwa i promowania zrównoważonego rozwoju, dobrobytu, pokoju i stabilności w latach 2021–2027. Będzie on również obejmować wsparcie na rzecz sektora kultury i sektora kreatywnego.

W latach 2021–2027 współpraca z państwami trzecimi będzie w pewnym stopniu możliwa w ramach programu „Kreatywna Europa”, czyli jedynego programu UE poświęconego wyłącznie wsparciu sektora kultury i sektora kreatywnego.