Τα πολιτιστικά αντικείμενα έχουν μεγάλη πολιτιστική, καλλιτεχνική, ιστορική και επιστημονική σημασία. Ωστόσο, συχνά αποτελούν στόχο εγκληματικών ενεργειών, μεταξύ των οποίων η λεηλασία, η κλοπή και η διακίνηση. Αυτό έχει καταστροφικές επιπτώσεις στην πολιτιστική κληρονομιά εντός και εκτός της ΕΕ, ιδίως σε περιοχές κρίσεων και συγκρούσεων.

Η διακίνηση πολιτιστικών αγαθών είναι η παράνομη εισαγωγή, εξαγωγή και μεταβίβαση της κυριότητας των πολιτιστικών αγαθών (αντικείμενα που είναι σημαντικά για την αρχαιολογία, την προϊστορία, την ιστορία, τη λογοτεχνία, την τέχνη ή την επιστήμη). Αυτή η διακίνηση μπορεί να λάβει διάφορες μορφές, για παράδειγμα:

• κλοπή από ιδρύματα πολιτιστικής κληρονομιάς ή ιδιωτικές συλλογές
• λεηλασία αρχαιολογικών χώρων
• μετατόπιση τεχνουργημάτων λόγω πολέμου

Για να προστατευθεί αποτελεσματικά η πολιτιστική κληρονομιά από την παράνομη διακίνηση χρειάζεται άρτιο νομοθετικό πλαίσιο, διεθνής συνεργασία και σταθερή βάση αποδεικτικών στοιχείων, καθώς και καλά στοχοθετημένα έργα.

Σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών

Η αντιμετώπιση αυτού του σύνθετου, εγγενώς διεθνικού εγκληματικού φαινομένου απαιτεί εξατομικευμένη αντίδραση σε επίπεδο ΕΕ, όπως ορίζεται στη στρατηγική της ΕΕ για την Ένωση Ασφάλειας 2020-2025 και στη στρατηγική της ΕΕ για την αντιμετώπιση του οργανωμένου εγκλήματος 2021-2025.

Στις 13 Δεκεμβρίου 2022 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε το σχέδιο δράσης της ΕΕ κατά της παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών. Στόχος αυτού του σχεδίου δράσης είναι να αποτρέψει αποτελεσματικά τους εγκληματίες, να αντιμετωπίσει τις εξελισσόμενες απειλές στον τομέα της ασφάλειας και να προστατέψει την πολιτιστική κληρονομιά εντός και εκτός της ΕΕ. Το σχέδιο δράσης βασίζεται στις υφιστάμενες ενωσιακές δραστηριότητες και αντιμετωπίζει τις υπάρχουσες προκλήσεις με τους εξής τρόπους: βελτιώνοντας την ικανότητα των παραγόντων που συμμετέχουν στην αγορά και των ιδρυμάτων πολιτιστικής κληρονομιάς να προλαμβάνουν και να εντοπίζουν τα εγκλήματα· ενισχύοντας τις ικανότητες επιβολής του νόμου και απονομής δικαιοσύνης· και τονώνοντας τη διεθνή συνεργασία, μεταξύ άλλων και με τις χώρες προέλευσης και διέλευσης των πολιτιστικών αγαθών σε καταστάσεις συγκρούσεων και κρίσεων.

Το νομοθετικό πλαίσιο της ΕΕ

Η οδηγία 2014/60/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, σχετικά με την επιστροφή πολιτιστικών αγαθών που έχουν απομακρυνθεί παράνομα από το έδαφος κράτους μέλους, θέσπισε ρυθμίσεις που επιτρέπουν στα κράτη μέλη της ΕΕ να εξασφαλίσουν την επιστροφή στο έδαφός τους πολιτιστικών αγαθών που έχουν απομακρυνθεί κατά παράβαση των εθνικών μέτρων.

Ο κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 116/2009 του Συμβουλίου, σχετικά με την εξαγωγή πολιτιστικών αγαθών, εξασφαλίζει ενιαίους ελέγχους στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ. Για τον σκοπό αυτόν, επιβάλλει την προσκόμιση πιστοποιητικού εξαγωγής για τις εξαγωγές. Οι ιδιώτες μπορούν να λάβουν το έγγραφο αυτό μέσω των αρμόδιων αρχών των κρατών μελών. Το έγγραφο ισχύει σε ολόκληρη την ΕΕ.

Ο κανονισμός (ΕΕ) 2019/880 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 17ης Απριλίου 2019, σχετικά με την είσοδο και την εισαγωγή πολιτιστικών αγαθών, προβλέπει κανόνες για τις εισαγωγές στην ΕΕ πολιτιστικών αγαθών που εξάγονται από τη χώρα καταγωγής τους.

International cooperation

Various instruments regulate the fight against the illicit trafficking of cultural goods internationally. The most important of these instruments is the 1970 UNESCO Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer of Ownership of Cultural Property.

UNESCO

The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO) is a reliable and experienced partner of the EU in combatting the illicit trade of cultural goods, which has implemented several EU-funded projects:

Engaging the European art market in the fight against the illicit trafficking of cultural property

This project provided trainings on due diligence, existing policies and regulations at the international and EU level as well as on the role of police and customs and illicit trafficking and related crimes.

A toolkit for European Judiciary and law enforcement

In 2018, EU and UNESCO cooperated on a project aiming to train judicial and enforcement authorities in the Member States for identification, investigation and cooperation on illicit trafficking. As part of the project the co-organisers published a toolkit for European Judiciary and law enforcement.

Protecting Cultural Heritage and Diversity in Complex Emergencies for Stability and Peace

This project aimed to stabilize and to urgently safeguard the population and cultural heritage of Iraq, Libya, Syria and Yemen.

Inter-regional and cross-cutting action to strengthen the fight against illicit trafficking of cultural property

This project  addressed beneficiaries in the EU Member States, pre-accession countries of the Western Balkans and partner countries of the European Neighbourhood Instrument (ENI) South.

The project has reinforced the skills of key professionals and stimulated new synergies among a wide range of professionals:

• representatives from cultural heritage authorities and museums
• professionals from the banking sector
• the media
• judiciary and law enforcement officials
• civil servants for relevant ministries.

Cooperation with other international bodies

The EU works with other international bodies involved in the protection of cultural heritage:

• Council of Europe
• International Council of Museums
• Interpol
• Unidroit
• World Customs Organization

Consolidating a solid base of evidence and information network

A 2019 study on illicit trade in cultural goods contributes to a better understanding of the illicit trade in cultural goods in Europe.

The study provides insights into the various aspects of this issue, such as the sources, transit and destinations of illicitly traded goods. It sheds light on trafficking routes, trends and patterns of trafficking and illicit trade operations, as well as the actors involved.

The authors of the study discuss approaches to measuring the volume of this illicit trade. They explore national and international criminal justice responses to trafficking in cultural goods. At the same time, they also identify the challenges that relevant law enforcement authorities face when implementing effective responses.

Selected ongoing projects

PITCHER - Preventing Illicit Trafficking of Cultural Heritage: Educational Resources

The EU supports the creation of teaching material on the protection of cultural heritage through the Erasmus+ programme. The general objective of the PITCHER project is to design and test a set of open educational resources for educators’ capacity to prepare new learning experiences which support the fight against looting and illicit trafficking of cultural goods.

Three projects have received a grant under under Cluster 2 “Culture, creativity and inclusive society” of the Horizon Europe Programme for the years 2023-2025

ENIGMA - endorsing safeguarding, protection, and provenance management of cultural heritage

ENIGMA shall achieve excellence in the protection of cultural goods and artefacts from man-made threats by contributing to identification, traceability, and provenance research of cultural goods as well as by safeguarding and monitoring endangered heritage sites. ENIGMA objectives are designed to help the involved stakeholders better respond to this complex, and multi-dimensional problem, and leverage active collaboration by fostering and enabling interlinking of databases, and evidence-based deployment of preventative measures.

AURORA - Artwork Unique Recognition and Tracking through chemical encoded data, miniaturized devices and blockchain alliance

The AURORA project aims to demonstrate how chemical marking, miniaturised device, art deep-scan technique, cloud and blockchain based platforms can be combined to create a cost-effective, non-destructive, and non-invasive countermeasure against illegal activities while preserving artifacts. The technologies researched and implemented in AURORA will converge in a digital tool allowing relevant stakeholders, art dealers, curators, auction houses, logistic services, and enforcement agents to easily verify artwork authenticity and provenance, enabling art piece movement tracking.

ANCHISE - Applying New solutions for Cultural Heritage protection by Innovative, Scientific, social and economic Engagement

Crossing the methodology of networking with the innovative results of new technologies developments (3D/ photogrammetry for site monitoring, data engineering and AI for border control object identification and heritage collection protection, spectral fluorescence signature for object authentication), ANCHISE will create an operational set of tools applicable for European contexts and replicable in other situations abroad. The aim of the project is to bring coordinated solutions to the key existing needs in the domain of Cultural heritage protection: 1) Understand, 2) Prevent, 3) Act, 4) Repair.

Past projects

NETCHER

The idea of the project "NETCHER – NETwork and digital platform for Cultural Heritage Enhancing and Rebuilding" started to take shape after the terrorist attacks in Paris at the end of 2015. Criminal investigations proved that the trafficking of antiquities is a major source of funding for international terrorism.

The participants of this project set up a European network of relevant operators and a Europe-wide charter of good practices to efficiently fight the illicit trafficking of antiquities. The EU financed this project through the Horizon 2020 Programme.