Cultuurgoederen zijn van groot cultureel, artistiek, historisch en wetenschappelijk belang. Toch vallen zij vaak ten prooi aan misdrijven, zoals plunderingen, diefstal en illegale handel. Dit heeft verwoestende gevolgen voor het cultureel erfgoed binnen en buiten de EU, met name in crisis- en conflictgebieden.

Illegale handel in cultuurgoederen is de onrechtmatige invoer, uitvoer en eigendomsoverdracht van culturele eigendommen (items die van belang zijn voor archeologie, prehistorie, geschiedenis, literatuur, kunst en wetenschap). Dit kan verschillende vormen aannemen, bijvoorbeeld

• diefstal uit instellingen voor cultureel erfgoed of uit particuliere collecties
• plundering van archeologische vindplaatsen
• ontheemding van kunstvoorwerpen als gevolg van oorlog

Om het cultureel erfgoed doeltreffend te beschermen tegen illegale handel zijn een degelijk wetgevingskader, internationale samenwerking, degelijk feitenmateriaal en doelgerichte projecten nodig.

EU-actieplan tegen de illegale handel in cultuurgoederen

De bestrijding van deze complexe en van nature transnationale vorm van criminaliteit vergt een passende respons op EU-niveau, overeenkomstig de EU-strategie voor de veiligheidsunie 2020-2025 en de EU-strategie voor de aanpak van georganiseerde criminaliteit (2021-2025).

Op 13 december 2022 heeft de Europese Commissie het EU-actieplan tegen de illegale handel in cultuurgoederen gepresenteerd. Dit actieplan heeft tot doel criminelen doeltreffend af te schrikken, veranderende veiligheidsdreigingen aan te pakken en cultureel erfgoed binnen en buiten de EU te beschermen. Het actieplan bouwt voort op bestaande EU-activiteiten en pakt de huidige uitdagingen aan door: marktdeelnemers en instellingen voor cultureel erfgoed in staat te stellen bij te dragen aan de preventie en opsporing van strafbare feiten; de rechtshandhavings- en justitiële capaciteiten te versterken en internationale samenwerking, ook met herkomst- en doorvoerlanden van cultuurgoederen in conflicten en crises, te stimuleren.

Wetgevingskader van de EU

Dankzij Richtlijn 2014/60/EU kunnen EU-lidstaten zorgen voor de terugkeer van cultuurgoederen die in strijd met de nationale maatregelen buiten hun grondgebied zijn gebracht.

Verordening (EG) 116/2009 heeft uniforme controles op de uitvoer van cultuurgoederen ingevoerd aan de buitengrenzen van de EU. Hiertoe moet voor de uitvoer van cultuurgoederen een uitvoervergunning worden overlegd. Particulieren kunnen dit document verkrijgen via de bevoegde autoriteiten in de lidstaten. Het document is geldig in de hele EU.

Verordening (EU) 2019/880 omvat regels voor de invoer in de EU van cultuurgoederen die uit hun land van oorsprong worden uitgevoerd.

Internationale samenwerking

De illegale handel in cultuurgoederen wordt ook op internationaal niveau aangepakt. Het belangrijkste instrument daarvoor is de Unesco-overeenkomst van 1970 inzake de middelen om de onrechtmatige invoer, uitvoer of eigendomsoverdracht van culturele goederen te verbieden en te verhinderen.

de UNESCO

De Organisatie van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur (Unesco) is een betrouwbare en ervaren partner van de EU bij de bestrijding van de illegale handel in cultuurgoederen, die diverse door de EU gefinancierde projecten uitvoert:

Bestrijding van illegale handel in cultuurgoederen in samenwerking met de Europese kunstmarkt

In het kader van dit project werden opleidingen gegeven over zorgvuldigheid, het huidige beleid en de regelgeving op internationaal en EU-niveau, alsook over de rol van politie en douane en over illegale handel en daarmee verband houdende misdrijven.

Toolkit voor Europese justitie- en politiefunctionarissen

In 2018 werkten de EU en de Unesco samen aan een project voor de opleiding van politie en justitie in de lidstaten over identificatie, onderzoek en samenwerking op het gebied van illegale handel. In het kader van het project publiceerden de organisatoren een toolkit voor Europese justitie- en politiefunctionarissen.

Bescherming van cultureel erfgoed en culturele diversiteit in complexe noodsituaties voor stabiliteit en vrede

Dit project had tot doel de bevolking en het cultureel erfgoed van Irak, Libië, Syrië en Jemen te stabiliseren en dringend te beschermen.

Interregionale en sectoroverschrijdende actie om de strijd tegen de illegale handel in cultuurgoederen te versterken

Dit project was gericht op begunstigden in de EU-lidstaten, pretoetredingslanden van de Westelijke Balkan en partnerlanden van het Europees nabuurschapsinstrument (ENI) Zuid.

Het project heeft de vaardigheden van de belangrijkste professionals versterkt en nieuwe synergieën tussen een breed scala van vakmensen gestimuleerd:

• vertegenwoordigers van autoriteiten voor cultureel erfgoed en musea
• professionals uit de banksector
• media
• justitie- en politiefunctionarissen
• ambtenaren van de bevoegde ministeries.

Samenwerking met andere internationale instanties

De EU werkt samen met andere internationale instanties die betrokken zijn bij de bescherming van cultureel erfgoed:

• Raad van Europa
• Internationale Museumraad
• Interpol
• Unidroit
• Werelddouaneorganisatie

Consolidatie van degelijk feitenmateriaal en een goed informatienetwerk

Dankzij een onderzoek uit 2019 naar illegale handel in cultuurgoederen hebben we een beter beeld gekregen van de illegale handel in cultuurgoederen in Europa.

Het onderzoek verschaft inzicht in de verschillende aspecten van deze problematiek, zoals de bronnen, de doorvoer en de bestemmingen van illegaal verhandelde goederen. Het werpt een licht op de smokkelroutes, -tendensen en -patronen en de illegale handelsactiviteiten, alsook op de betrokken actoren.

De auteurs van dit onderzoek bespreken manieren om de omvang van deze illegale handel te meten. Ze verkennen de nationale en internationale strafrechtelijke antwoorden op de handel in cultuurgoederen. Tegelijkertijd geven ze ook aan met welke uitdagingen de betrokken rechtshandhavingsinstanties worden geconfronteerd wanneer ze op doeltreffende wijze maatregelen willen uitvoeren.

Geselecteerde lopende projecten

Pitcher — Preventing Illicit Trafficking of Cultural Heritage (illegale handel in cultureel erfgoed voorkomen): Leermiddelen

De EU steunt de ontwikkeling van lesmateriaal over de bescherming van cultureel erfgoed via het Erasmus+-programma. De algemene doelstelling van het Pitcher-project is een reeks open leermiddelen te ontwerpen en te testen waarmee leerkrachten nieuwe leerervaringen kunnen voorbereiden ter ondersteuning van de strijd tegen plunderingen en illegale handel in cultuurgoederen.

Drie projecten hebben een subsidie ontvangen in het kader van cluster 2 “Cultuur, creativiteit en inclusieve samenleving” van het programma Horizon Europa voor de jaren 2023-2025.

Enigma — het behoud, de bescherming en het herkomstbeheer van cultureel erfgoed ondersteunen

Enigma bereikt excellentie op het gebied van de bescherming van cultuurgoederen en kunstvoorwerpen tegen door de mens veroorzaakte bedreigingen door bij te dragen tot onderzoek naar de identificatie, traceerbaarheid en herkomst van cultuurgoederen en door bedreigde erfgoedsites te beschermen en te monitoren. Enigma heeft als doel de betrokken belanghebbenden te helpen dit complexe en multidimensionale probleem beter aan te pakken en actieve samenwerking te bevorderen door onderlinge koppeling van databanken en het op feiten gebaseerde gebruik van preventieve maatregelen mogelijk te maken en te stimuleren.

Aurora — Unieke herkenning en tracking van kunstvoorwerpen aan de hand van chemische gecodeerde gegevens, geminiaturiseerde apparaten en blockchainalliantie

Het Aurora-project heeft tot doel aan te tonen hoe chemische markering, geminiaturiseerde apparatuur, deep scan-techniek van kunst en cloud- en blockchaingebaseerde platforms kunnen worden gecombineerd om een kosteneffectieve, niet-destructieve en niet-invasieve tegenmaatregel tegen illegale activiteiten te creëren en tegelijkertijd kunstvoorwerpen te beschermen. De technologieën die in Aurora worden onderzocht en toegepast, zullen worden samengebracht in een digitaal instrument dat belanghebbenden, kunsthandelaren, curatoren, veilinghuizen, logistieke diensten en handhavers in staat stelt de authenticiteit en herkomst van kunstwerken gemakkelijk te verifiëren, zodat de bewegingen van kunstvoorwerpen kunnen worden gevolgd.

Anchise — Applying New solutions for Cultural Heritage protection by Innovative, Scientific, social and economic Engagement (Nieuwe oplossingen toepassen voor de bescherming van cultureel erfgoed door innovatief, wetenschappelijk, sociaal en economisch engagement)

Door de netwerkmethode te kruisen met de innovatieve resultaten van nieuwe technologische ontwikkelingen (3D/fotogrammetrie voor locatiebewaking, data engineering en AI voor de identificatie van objecten bij grenscontroles en de bescherming van erfgoedverzamelingen, spectrale fluorescentiesignatuur voor objectauthenticatie), zal Anchise een operationele reeks instrumenten creëren die toepasbaar zijn op Europese contexten en ook kunnen worden gebruikt in andere situaties in het buitenland. Het doel van het project is te komen tot gecoördineerde oplossingen voor de belangrijkste behoeften op het gebied van de bescherming van cultureel erfgoed: 1) begrijpen, 2) voorkomen, 3) ingrijpen, 4) herstellen.

Vorige projecten

Netcher

Het project Netcher (NETwork and digital platform for Cultural Heritage Enhancing and Rebuilding) kreeg voor het eerst vorm na de terroristische aanslagen in Parijs eind 2015. Uit strafrechtelijk onderzoek bleek dat de handel in antiquiteiten een belangrijke financieringsbron voor internationaal terrorisme is.

De deelnemers aan dit project hebben een Europees netwerk van relevante spelers en een Europees handvest van goede praktijken opgezet om de illegale handel in antiquiteiten op doeltreffende wijze te bestrijden. De EU heeft dit project gefinancierd via het programma Horizon 2020.