In alle steden en regio’s in de Europese Unie hebben inwoners en bezoekers een hart voor cultuur. De culturele en creatieve sector is cruciaal voor het concurrentievermogen en de aantrekkelijkheid van de regionale economie. Cultureel erfgoed is dan weer hét uithangbord van steden en regio’s en vormt vaak de motor van het stadstoerisme.

In de Europese agenda voor cultuur uit 2018 van de Europese Commissie wordt erkend dat steden en regio’s in de hele EU een voortrekkersrol spelen bij op cultuur gebaseerde ontwikkelingen. Ze zijn natuurlijke partners om te experimenteren, op trends te anticiperen en modellen voor sociale en economische innovatie te verkennen.

Dat laatste wordt nog eens onderstreept in het werkplan voor cultuur 2019-2022 van de Raad van de Europese Unie. Ook wordt erop gewezen dat de EU-landen bijzondere aandacht moeten besteden aan de rol van cultuur op lokaal niveau, de kwaliteit van de architectuur en de leefomgeving.

Het Europees actiekader voor cultureel erfgoed omvat ook een aantal specifieke maatregelen voor steden en regio’s. De klemtoon van de voorgestelde Europese initiatieven ligt in het bijzonder op het opwaarderen van steden en regio’s via cultureel erfgoed, het stimuleren van de herbestemming van monumenten en het vinden van het juiste evenwicht tussen toegang tot cultureel erfgoed enerzijds en duurzaam cultuurtoerisme en natuurlijk erfgoed anderzijds.

Steun voor cultuur op lokaal niveau

De Europese Commissie heeft in dit verband drie belangrijke taken:

1. financiële steun verlenen aan lokale en regionale overheden
2. het bewustzijn vergroten over het potentieel van de culturele en creatieve sector voor lokale en regionale ontwikkeling
3. lokale en regionale overheden helpen om geïntegreerde strategieën uit te werken

Via een aantal EU-programma’s kunnen steden en regio’s financiering aanvragen, ook om cultuur te steunen in het kader van regionale ontwikkeling. De Europese Commissie werkt ook samen met nationale, regionale en stedelijke autoriteiten en met bevoegde internationale organisaties om beste praktijken voor cultuur en regionale ontwikkeling uit te wisselen.

De EU financiert cultuur in steden en regio’s

Het leeuwendeel van de financiële steun is afkomstig uit de Europese structuur- en investeringsfondsen, die bestaan uit:

• het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling (EFRO)
• het Europees Sociaal Fonds (ESF)
• het Cohesiefonds (CF)
• het Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling (Elfpo) 
• het Europees Fonds voor maritieme zaken en visserij (EFMZV)

Regionale en lokale ontwikkelingsstrategieën moeten ook rekening houden met de culturele en creatieve sector om traditionele cultuurgoederen en cultureel erfgoed te promoten, de ontwikkeling van creatieve ondernemingen te stimuleren, investeringen in infrastructuur en menselijk kapitaal te steunen, en de bredere lokale economie mee te laten profiteren. Dat ligt in lijn met het beginsel van regionale economische ontwikkeling van de strategieën voor slimme specialisatie (S3), waarbij specifieke troeven en mogelijkheden in kaart worden gebracht als basis voor investeringen.

In het kader van de Europese structuur- en investeringsfondsen, en met name het Europees Fonds voor regionale ontwikkeling (EFRO), hebben ongeveer honderd Europese regio’s de culturele en creatieve sector en/of cultureel erfgoed opgenomen in hun onderzoeks- en innovatiestrategieën voor slimme specialisatie, zowel in de regionale als nationale S3-prioriteiten voor 2014-2020.

Cultuur behoort tot de centrale thema’s van Interreg, een van de belangrijkste instrumenten van de EU ter ondersteuning van regionale grensoverschrijdende samenwerking via projecten die medegefinancierd worden door het EFRO. Tussen 2014 en 2020 waren er in het kader van Interreg meer dan 4.000 projecten voor cultureel erfgoed en kunst, goed voor meer dan 1 miljard euro.

Belangrijke recente voorbeelden van cultuurgerelateerde Interregprojecten zijn onder meer te vinden in het e-boek “Connecting Cultures, Connected Citizens”, uitgegeven door Interact ter gelegenheid van het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed 2018.

Europese samenwerking voor lokaal cultuurbeleid

De Europese Commissie werkt samen met de EU-landen aan thema’s die van belang zijn voor steden en regio’s, onder meer via de open coördinatiemethode. Enkele voorbeelden van de behandelde onderwerpen zijn: De rol van het overheidsbeleid bij de ontwikkeling van het ondernemings- en innovatiepotentieel in de culturele en de creatieve sector en Het strategisch gebruik van EU-steunprogramma’s voor cultuur.

In het kader van het programma Culturele Hoofdsteden van Europa hebben steden, via een afzonderlijk initiatief binnen de culturele acties van de EU, de rijkdom van de Europese culturen in de verf gezet en ervoor gezorgd dat de Europese burgers al sinds 1985 hun diversiteit met anderen kunnen vieren. Tegelijk werd cultuur met succes geïntegreerd in ontwikkelingsplannen voor de lange termijn.

De rol van cultuur voor lokale ontwikkeling kwam ook ter sprake op het Europees Cultuurforum, een vlaggenschipevenement van de Europese Commissie dat tweejaarlijks georganiseerd wordt door Voices of Culture (de gestructureerde dialoog van de Europese Commissie met de culturele sector) en dat dient om de Europese culturele samenwerking zichtbaarder te maken. In 2020 werd een groep van Voices of Culture die zich bezighield met het thema “De rol van cultuur in niet-stedelijke gebieden van de Europese Unie”, bijeengeroepen met 35 organisaties uit heel Europa om een antwoord te vinden op de vraag wat de EU kan doen om cultuur in de voorsteden (buiten het stadscentrum) en buitenwijken te stimuleren.

In 2018 is een nieuw partnerschap van start gegaan op het gebied van cultuur en cultureel erfgoed. Dat gebeurde in het kader van de stedelijke agenda voor de EU, een nieuwe werkmethode op verschillende niveaus ter bevordering van de samenwerking tussen de EU-landen, steden, de Europese Commissie en andere belanghebbenden. Meer dan 30 partners zijn hier momenteel bij betrokken.

Hoe kunnen steden, regio’s en lokale belanghebbenden meer van elkaar leren?

De Europese Commissie helpt lokale en regionale overheden en lokale culturele belanghebbenden door peer learning en de uitwisseling van goede praktijken te stimuleren.

Van 2015 tot 2017 werd een selectie van bestaande culturele initiatieven en de impact daarvan op de lokale en regionale ontwikkeling onderzocht in het kader van het peerlearningproject Cultuur voor steden en regio’s, gefinancierd door Creatief Europa. De resultaten van dit project omvatten een catalogus van 70 casestudy’s, studiebezoeken aan vijftien steden/regio’s en de begeleiding van tien steden/regio’s door deskundigen.

In 2016-2018 werd het Europees netwerk van creatieve hubs opgericht, onder meer door Creatief Europa. Dankzij het project konden meer dan 200 platforms of werkruimten voor de culturele en creatieve sector in verschillende Europese steden de krachten bundelen om uitwisselingen te stimuleren, de samenwerking te verdiepen en de capaciteitsopbouw te vergemakkelijken.

Het beleidsproject culturele en creatieve ruimten en steden, dat medegefinancierd wordt door het programma Creatief Europa, heeft als doel om van 2018 tot 2021 nieuwe manieren te vinden waarmee steden en regio’s de overheid en de culturele sector dichter bij elkaar kunnen brengen om samen beleid te voeren. Het project moet laten zien dat wijken en steden dankzij cultuur en gemeenschappelijke praktijken een duurzamere plek kunnen worden en dat ze zo het leven in de gemeenschap beter maken.

In 2020 lanceerde de Europese Commissie Cultural Heritage in Action, een peerlearningprogramma voor lokale en regionale beleidsmakers om kennis over cultureel erfgoed uit te wisselen. In het totaal zullen er dertig initiatieven worden opgenomen in een onlinecatalogus en vinden er twaalf peerlearningbezoeken plaats met elk meer dan twintig deelnemers. Het initiatief valt onder het Europees actiekader voor cultureel erfgoed.

Meer gegevens en analyses op het gebied van cultuur voor steden en regio’s

Met initiatieven van de Europese Commissie kunnen er meer gegevens worden verzameld en kan de impact van cultuur op lokaal niveau worden gemeten.

In 2017 heeft het Gemeenschappelijk Centrum voor onderzoek de eerste versie ontwikkeld van de monitor van culturele en creatieve steden. Die geeft de prestaties weer van 168 geselecteerde steden in dertig Europese landen op een reeks maatstaven die hun culturele levendigheid en creatieve economie beschrijven. In 2019 werd de monitor bijgewerkt.

Sinds 2019 werkt de Europese Commissie samen met het Centrum voor ondernemerschap, kleine en middelgrote ondernemingen, regio’s en steden van de OESO aan een gezamenlijk beleidsproject voor regio’s op het gebied van de culturele en creatieve sector en lokale ontwikkeling. Dat project maakt deel uit van het Europees actiekader voor cultureel erfgoed en wordt medegefinancierd door het programma Creatief Europa. Het OESO-programma voor lokale werkgelegenheid en economische ontwikkeling is echter belast voor de uitvoering ervan. Het doel is om steden en regio’s met feiten en richtsnoeren te laten zien hoe ze de economische en maatschappelijke waarde van cultureel erfgoed kunnen maximaliseren en de opkomst van de creatieve economie kunnen steunen.

Er wordt een aantal specifieke initiatieven uitgevoerd om de sociaal-economische impact van cultureel erfgoed op territoriaal niveau te meten. Die initiatieven maken deel uit van het programma ESPON 2020, dat bedoeld is om een Europese territoriale dimensie van ontwikkeling en samenwerking te bevorderen met feiten, kennisoverdracht en beleidsleren.

Van 2018 tot 2019 is er een doelgerichte analyse uitgevoerd: HERITAGE - Materieel cultureel erfgoed als strategische bron van territoriale ontwikkeling, en in 2020 is een toegepast onderzoek opgestart: Cultureel erfgoed als een bron van maatschappelijk welzijn in Europese regio’s – ESPON HERIWELL.