UE rozwija zintegrowane i ukierunkowane na człowieka podejście do tworzenia zrównoważonego środowiska zbudowanego, w którym architektura odgrywa istotną rolę polegającą na projektowaniu budynków, przestrzeni publicznej i krajobrazów miejskich wpływających pozytywnie na jakość życia obywateli. 

Jak wspomniano w przygotowanym przez Radę planie prac w dziedzinie kultury na lata 2019–2022, architektura jest bez wątpienia dziedziną o charakterze przekrojowym i należy ja wspierać „jako dyscyplinę, która uwzględnia równowagę między aspektami kulturowymi, społecznymi, gospodarczymi, środowiskowymi i technicznymi dla wspólnego dobra”.

Dlatego też do tworzenia wysokiej jakości środowiska zbudowanego można wykorzystać wiele strategii politycznych UE (dotyczących m.in. budownictwa, efektywności energetycznej, zmiany klimatu, badań naukowych, spójności), w tym strategie polityczne i inicjatywy kulturalne wymienione poniżej.

W Europie jest ponad pół miliona architektów

Według badania Rady Architektów Europy z 2018 r. szacuje się, że liczba architektów w 28 państwach członkowskich UE oraz w Norwegii, Serbii i Szwajcarii wynosi łącznie około 562 tys. Struktura tego zawodu kształtuje się następująco:

• 71 proc. działalności to działalność jednoosobowa
• 25 proc. to grupy 2–5 osób 
• 3 proc. to grupy 6–10 osób.

Pod względem równowagi płci wygląda na to, że sytuacja stopniowo się zmienia, ponieważ 53 proc. architektów w wieku 30–39 lat to kobiety. Dla porównania w przedziale wiekowym 50–59 lat kobiet-architektów jest 32 proc.

Jeśli chodzi o formę prawną działalności, sytuacja przedstawia się nieco inaczej. Z ostatnich dwóch badań Rady Architektów Europy (z lat 2016 i 2018) wynika, że:

• 50–60 proc. to niezależni architekci
• 7–10 proc. to spółki
• 20–30 proc. osób założyło spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.

Unijne ramy prawne: krótkie kalendarium

2001: Pierwszy zarys strategii politycznej

W rezolucji Rady z 12 lutego 2001 r. w sprawie jakości architektury w środowisku miejskim i wiejskim nową architekturę określono mianem „dziedzictwa kulturowego przyszłości”. W rezolucji zachęcono państwa członkowskie do wspierania jakości w architekturze za pośrednictwem wzorcowej polityki dotyczącej budynków publicznych, w tym za pośrednictwem funduszy strukturalnych.

2008: Udział architektury w zrównoważonym rozwoju

W konkluzjach Rady na temat architektury: udział kultury w zrównoważonym rozwoju z grudnia 2008 r. wezwano do upowszechnienia wiedzy i zwiększenia świadomości społeczeństwa na temat wpływu architektury na jakość życia.

Wymiana doświadczeń w zakresie polityki

Europejskie forum polityki w dziedzinie architektury (ang. European Forum for Architectural Policies – EFAP) umożliwiło państwom członkowskim wymianę doświadczeń w zakresie polityki i opublikowało w 2012 r. badanie dotyczące europejskiej polityki w dziedzinie architektury. W ostatnich latach coraz częściej docenia się znaczenie wysokiej jakości architektury dla zrównoważonego rozwoju społeczeństw europejskich.

2018: Baukultur i kształtowanie polityki ukierunkowanej na wiele celów

W przyjętej w styczniu 2018 r. przez europejskich ministrów kultury i zainteresowane strony (np. Radę Architektów Europy) deklaracji z Davos „W kierunku wysokiej jakości Baukultur w Europie” podkreślono centralną rolę kultury w środowisku zbudowanym i wezwano do przyjęcia zintegrowanego i jakościowego podejścia do środowiska ukształtowanego przez człowieka (tj. Baukultur, czyli koncepcja obejmująca architekturę, dziedzictwo, przestrzeń publiczną, krajobraz i infrastrukturę).

Koncepcja ta ma wymiar unijny i omówiono ją szerzej:

• z europejskimi dyrektorami ds. architektury (podczas nieformalnych spotkań zainicjowanych w 2017 r. przez francuskie Ministerstwo Kultury w celu wymiany doświadczeń w zakresie rozwoju polityki)
• w ramach europejskich konferencji na temat polityki architektonicznej organizowanych przez państwa członkowskie sprawujące prezydencję UE.

Grupa ekspertów państw członkowskich ds. architektury

W wyniku prac programowych przeprowadzonych od 2018 r. w ramach przedstawionego przez Radę planu prac w dziedzinie kultury na lata 2019–2022 ustanowiono grupę otwartej metody koordynacji (OMK) zrzeszającą ekspertów z państw członkowskich w dziedzinie wysokiej jakości architektury i środowiska dostosowanego do potrzeb wszystkich.

W pracach grupy uczestniczyło 35 ekspertów z 22 państw członkowskich oraz Szwajcarii i Norwegii. Pierwsze spotkanie odbyło się w lutym 2020 r.

5 października 2021 r., zgromadziwszy wnioski grupy ekspertów, Komisja Europejska opublikowała sprawozdanie „W kierunku wspólnej kultury architektonicznej – inwestowanie w wysokiej jakości środowisko życia dla wszystkich”. 

Celem sprawozdania jest wykazanie, że kryteria dotyczące wysokiej jakości przestrzeni życiowej i projektowania powinny być nie tylko funkcjonalne, ekologiczne lub gospodarcze, ale także zaspokajać potrzeby społeczne, kulturowe i psychologiczne, a także ogólne poczucie przynależności. Na podstawie zbioru studiów przypadku w sprawozdaniu przedstawiono zalecenia mające na celu zapewnienie wysokiej jakości architektury i środowiska zbudowanego.

Grupa przyczynia się do tworzenia synergii z innymi istotnymi działaniami UE, takimi jak inicjatywy w ramach Zielonego Ładu związane ze środowiskiem zbudowanym, partnerstwo w dziedzinie kultury i dziedzictwa kulturowego w ramach agendy miejskiej oraz projekt Urban Maestro realizowany jako element programu „Horyzont 2020”.

• Więcej informacji o sprawozdaniu w sprawie wysokiej jakości architektury i środowiska zbudowanego dla wszystkich

Wsparcie z programu „Kreatywna Europa” na rzecz (wysokiej jakości) architektury

Nagrody za wybitne osiągnięcia w dziedzinie architektury współczesnej

Przy wsparciu z programu „Kreatywna Europa” Unia Europejska organizuje wraz z Fundacją im. Miesa van der Rohego dwa konkursy, w których uczestnicy nagradzani są za wybitne osiągnięcia w dziedzinie architektury:

1. Nagroda UE w konkursie architektury współczesnej im. Miesa van der Rohego

Od 2001 r. europejski konkurs w dziedzinie architektury współczesnej im. Miesa van der Rohego stanowi główne narzędzie UE służące do wyróżniania i promowania wysokiej jakości architektury w Europie. Nagroda przyznawana jest co dwa lata za wybitne dzieła architektoniczne powstające w całej Europie. Oprócz nagrody głównej (60 tys. euro) przyznaje się również nagrodę dla młodego architekta (20 tys. euro).

• Więcej informacji na temat nagrody im. Miesa van der Rohego 

2. Konkurs dla młodych architektów

Dopełnieniem nagrody UE w konkursie architektury współczesnej jest zainicjowany w 2016 r. konkurs dla młodych talentów w dziedzinie architektury (ang. Young Talent Architecture Award – YTAA), w którym nagradza się najlepsze projekty dyplomowe europejskich studentów architektury. Konkurs pomaga również w zdobyciu umiejętności potrzebnych do wejścia na rynek pracy. Oficjalnymi partnerami konkursu są Rada Architektów Europy, Europejskie Stowarzyszenie Edukacji Architektonicznej (EAAE) oraz La Biennale di Venezia.

Aby wspierać dialog między młodymi profesjonalistami na całym świecie, w 2018 r. udział w konkursie umożliwiono uczestnikom z dwóch krajów azjatyckich, a w 2020 r. – uczestnikom z trzech krajów Ameryki Łacińskiej. W 2020 r. zorganizowano również niezależną, azjatycką edycję konkursu dla młodych talentów (obejmującą Chiny, Indie, Japonię i Koreę Południową).

• Więcej informacji na temat konkursu dla młodych architektów

Sieci i platformy

W ramach programu „Kreatywna Europa” Unia Europejska i Komisja Europejska wspierają również sieci i platformy służące współpracy.

Rada Architektów Europy

W skład Rady Architektów Europy wchodzą 43 organizacje członkowskie z 31 państw europejskich: krajowe organy regulacyjne i organizacje zawodowe reprezentujące architektów w państwach członkowskich UE, Serbii, Szwajcarii i Norwegii.

Jako europejska sieć współpracy Rada otrzymuje wsparcie na działania w ramach projektu CONNECT ARCH (maj 2017 r. – kwiecień 2021 r.), których celem jest wsparcie zdolności branży do radzenia sobie z obecnymi i przyszłymi wyzwaniami związanymi z mobilnością transgraniczną i transnarodową, rosnącą konkurencją spoza UE, dostosowaniem się do technologii cyfrowych oraz zdobywaniem nowych umiejętności i kompetencji. 

Rada uczestniczy również w pracach grupy ekspertów ds. dziedzictwa kulturowego przy Komisji Europejskiej i wspiera prace grupy OMK ds. wysokiej jakości architektury. Na arenie międzynarodowej Rada negocjuje umowy o wzajemnym uznawaniu z państwami trzecimi takimi jak Kanada i Korea Południowa.

Platforma architektury LINA

LINA (Learning, Interacting and Networking in Architecture) to platforma zainicjowana w 2021 r. przez instytucje i organizacje stojące za platformą architektury przyszłości. Celem platformy jest wspieranie młodych architektów, a jednocześnie mobilizacja całego środowiska zawodowego na rzecz tworzenia zrównoważonego otoczenia.

W ramach platformy LINA wspierane są działania w dziedzinie architektury na rzecz sprostania wyzwaniom środowiskowym oraz pomysły, które pomagają w realizacji Europejskiego Zielonego Ładu. Poprzez badania, warsztaty, wystawy, konferencje i projekty wydawnicze LINA uosabia etos nowego europejskiego Bauhausu będącego orędownikiem rozwoju zrównoważonej architektury.

LINA zrzesza 28 organizacji z 23 krajów śródziemnomorskich, w tym różne europejskie biennale, triennale i festiwale, muzea, sieci badawcze i laboratoria, wydawnictwa i uniwersytety. Inicjatywę tę koordynuje Wydział Architektury Uniwersytetu w Lublanie.

Projekty współpracy

Warto podkreślić znaczenie następujących projektów współpracy kulturalnej.

Ludzkie miasta: jak zmodernizować skalę miasta (2014–2018)

Projekt wykorzystujący wzornictwo jako kreatywne i zrównoważone narzędzie do wprowadzania wraz z mieszkańcami innowacji do przestrzeni miejskiej, realizowany przez Cité du design w Saint-Étienne (Francja).

W ramach nowego projektu „SMOTIES – Praca kreatywna w małych i odległych miejscach” w 2020 r. platforma podjęła działania w dziesięciu niewielkich i oddalonych miejscach w Europie, mających pełnić rolę składnicy zagrożonych wyginięciem materialnych i niematerialnych dóbr kultury.

Biennale architektoniczne w Tbilisi (2018 r. i 2020 r.)

Biennale architektoniczne w Tbilisi powstało w 2018 r. pod przewodnictwem gruzińskiej organizacji 42 Gradusi. Pierwsza edycja była poświęcona nieformalnemu charakterowi zbudowanych i zamieszkanych przestrzeni na osiedlach w Tbilisi i w innych miejscach. Pod hasłem „Budynki to nie wszystko” podczas Biennale architektonicznego w Tbilisi analizowano procesy transformacyjne i nowe wzorce życia mieszkańców miast: budynki ulegają transformacji wraz ze zmianą stylu życia ich mieszkańców.

Czego można się spodziewać w programie „Kreatywna Europa” (2021–2027)?

We wniosku Komisji Europejskiej dotyczącym programu „Kreatywna Europa” (2021–2027) przewidziano wsparcie na rzecz sektora architektury. Proponowane działania powinny się koncentrować na budowaniu zdolności, zwiększaniu świadomości i zapewnianiu dostępu do rynków.

Creative Europe support to architecture

The Creative Europe programme supports architecture through its different actions:

• EU Prize for Contemporary Architecture
• Creative Europe Networks and Creative Europe Platforms
• European Cooperation Projects
• Sectorial support

EU Prize for Contemporary Architecture

The European Union organises the EU Prize for Contemporary Architecture - Mies van der Rohe Award (EUmies Awards) to recognise excellence in built works of architecture in Europe (Architecture and Emerging) and final diploma works by recently graduated architects (Young Talent), supported through the Creative Europe programme:

Networks and platforms

The Creative Europe programme supports the following networks and platforms in the architecture sector:

European Cooperation projects

These are the European cooperation projects, that Creative Europe supports between 2021 and 2027, that are worth highlighting:

Sectorial support for architecture

The Creative Europe programme provides sectoral support to architecture and heritage for a quality built environment on top of the actions mentioned above, to address common difficulties the sector encounters.

This support includes capacity-building, promotion of Baukultur, peer learning and audience engagement in order to disseminate high-quality principles in contemporary architecture.