Architectenbureaus: bfstudio-architects met Benita Braun-Feldweg/Matthias Muffert; ARGE ifau, architecten Heide & von Beckerath; Deadline Architekten, Griffin Jürgens GbR; studie naar het stedelijk ontwerp: bbzl böhm benfer zahiri landschaften städtebau 

Belangrijkste sponsor: Bondsstaat Berlijn (afdeling Stedelijke Ontwikkeling, Bouw en Huisvesting van de Senaat) en de Duitse nationale overheid 

Jaar van voltooiing: 2018

Oppervlakte: 13 000 m²  

Prijzen:  

• Deutscher Städtebaupreis 2020  
• Berlin Award 2021 
• Metropolenhaus: Deutscher Bauherrenpreis 2020 
• FIABCI Prix d’Excellence Germany 2019 
• German Design Award 2020 
• Award Deutscher Wohnungsbau 2020 

Stad/regio

Een stuk braakliggend land rond de Joodse academie op de voormalige Blumengroßmarkt (bloemenmarkt) in het centrum van Berlijn bood de mogelijkheid om een sociaal gestigmatiseerde wijk om te vormen tot een diverser stedelijk gebied. Voor de transformatie werd het ideaal van de gemengde stad gevolgd, waarin verschillende actoren naast elkaar leven, en werd een cocreatieve aanpak toegepast. 

Uitdagingen die specifiek waren voor het gebied waren onder meer de locatie ervan, als perifere zone van de binnenstad als gevolg van de geschiedenis van de voormalige Berlijnse Muur. Het contrast tussen planningsvoorschriften en een beleid van architectonisch laissez-faire, maakte het ingewikkeld om het project in het stedelijk landschap in te passen. 

De stedelijke ontwikkeling in het gebied was bovendien verstoord door het naast elkaar bestaan van parallelle gemeenschappen, met enerzijds musea, culturele instellingen en onderwijsinstellingen en anderzijds een bevolking die hoofdzakelijk uit migranten bestond. 

Het gebied was ook in sociaal opzicht precair, met een hoog percentage aan bewoners met een migratieachtergrond (70 %) in combinatie met lagere onderwijs- en inkomensniveaus. 

Oplossing

De lokale gemeenschap en de wijk stelden in 2010 samen een strategisch concept voor stedelijke ontwikkeling op, getiteld “Kunst- und Kreativquartier” (KuKQ). Het doel was om de bloeiende nieuwe creatieve gemeenschap van Berlijn te integreren in een wijk waar veel migranten woonden zonder dat dit leidde tot sociale conflicten, verdrijving of gentrificatie. De stad ontwierp een plan om de voormalige bloemenmarkt om te vormen tot een levendige wijk. Daartoe schreef de stad een prijsvraag uit voor het ontwikkelingsconcept, dat gericht moest zijn op gedeelde ruimten voor sociale interactie, gemengd gebruik en nieuwe soorten gebouwen. 

De winnaars van de prijsvraag waren drie co-investerende groepen met een coöperatieve, sociale en culturele missie, die samen de projectgroep PxB oprichtten voor de ontwikkeling van de locatie, in nauwe samenwerking met de wijk en de Berlijnse Senaat. 

De hal van de bloemenmarkt wordt nu omringd door aantrekkelijke architectuur met gemengde programma’s en uitnodigende openbare ruimten. Drie nieuwe gebouwen bevatten appartementen, ateliers, commerciële ruimten, flexplekken, kantoren, ruimten voor werkplaatsen, cursusruimten, gastenverblijven, een zomerkeuken, een evenementenruimte, een galerij, een café, winkels en een restaurant. Sommige van de ruimten worden gebruikt door sociale organisaties, als eigenaren en huurders en tegen een verlaagde huur of kosteloos. 

Criteria voor een hoge kwaliteit (context, eigenheid, diversiteit, schoonheid)

• Het project is een voorbeeld van slimme samenwerking tussen gemeentelijke belanghebbenden, particuliere investeerders die zijn geselecteerd op basis van criteria van openbaar belang, en omwonenden. Samen hebben zij een cocreatief en inclusief plannings- en uitvoeringsproces beheerd. 
• PxB, de Berlijnse Senaat en het district creëerden de volgende samenwerkingsinstrumenten: een overeenkomst voor de ontwikkeling van de locatie op basis waarvan PxB tussentijdse projecten, de empowerment van jongeren, burgerparticipatie en evenementen moest financieren; een kwalificatieproces met vier workshops over stedelijk ontwerp, handel/open ruimte, architectuur en integratie in de wijk; een adviesraad voor stedelijke planning en architecturale kwesties. 
• Door ruimte te bieden voor inclusieve huisvesting, tijdelijke projecten en culturele en onderwijsactiviteiten is de Blumengroßmarkt gericht op jongeren, personen met een migratieachtergrond, ouderen en werklozen. 
• Het culturele platform Feldfünf beheert de gemeenschapsruimten op de begane grond van het Metropolenhaus, waar de gemeenschap een dialoog tussen kunst, ontwerp en het dagelijks leven aangaat. 

Governance en beheer

Eén persoon van elke organisatie: de wijk Friedrichshain-Kreuzberg, Berliner Großmarkt GmbH, de stichting Jüdisches Museum Berlin, de afdeling voor Stedelijke Ontwikkeling, Bouw en Huisvesting van de Senaat. 

Voor het beheer van het culturele platform zijn ongeveer acht mensen nodig (rond 1,5 voltijdequivalenten plus vrijwilligerswerk).  

Begroting en financiering

• 75 miljoen EUR aan particuliere middelen voor de bouw van de drie gebouwen. Dit is tot nu toe het grootste coöperatieve project voor stedelijke ontwikkeling in Duitsland wat de financiële middelen betreft. 
• 4 240 000 EUR voor het herontwerp en de transformatie van de openbare ruimten, straten, het Besselpark en de Enckestraße aan de hand van gezamenlijke nationale-regionale-gemeentelijke programma’s voor de “Bescherming van stedelijk erfgoed”, “Levendige centra en wijken” en de “Toekomst voor stedelijk groen”. 
• 90 000 EUR van de PxB-groep voor het bij de ontwikkeling betrekken van burgers, activering en evenementen. 
• 60 000 EUR per jaar van de Vereniging voor de begane grond van het Metropolenhaus voor het personeel van Feldfünf voor cultureel beheer.  

Overdraagbare ideeën

Uit het project zijn verschillende lessen getrokken:  

• Verplaatsing en gentrificatie kunnen worden voorkomen op basis van een concept waarbij de belanghebbenden betrokken worden, zelfs met particuliere financiering. 
• Gemeenschappelijke, goed-georiënteerde financiële modellen en co-financiering kunnen niet-commerciële ruimten in stand houden voor sociale en culturele doeleinden.  
• Een doeltreffende coöperatieve stedelijke ontwikkeling is afhankelijk van samenwerking en een gedeelde visie waarin zowel top-down- als bottom-upbenaderingen zijn geïntegreerd.

Drie tips van de stad: 

• Zorg voor toestemming om toezicht te houden op het proces voor de selectie van investeerders op grond van aspecten van gemeenschappelijk belang wanneer openbaar vastgoed te koop wordt aangeboden. 
• Ontwikkel een strategisch kader waarin een sociaal en functioneel gemengd gebruik van openbare en particuliere ruimten wordt aangemoedigd. Kies de winnaar van prijsvragen op basis van het beste ontwikkelingsconcept en niet op basis van de laagste prijs.  
• Werk met mensen, instellingen en verenigingen die er al zijn. Zij kennen de plek, de mensen en de uitdagingen.